Zanik pożądania po urodzeniu dziecka

Zmiany seksualności po porodzie: wyzwania, obawy i wpływ macierzyństwa

Bez wątpienia macierzyństwo powoduje wiele zmian w życiu kobiety, które stanowczo można określić mianem kryzysu (Abdool, 2009). W okresie tym zmienia się dosłownie wszystko, a często tak naturalne dla tego okresu całkowite skupienie na potrzebach dziecka nie pozostawia wiele miejsca na pochylanie się nad swoimi własnymi. Mimo to większość współczesnych młodych matek przyznaje, że nadal uznają jakość życia seksualnego jako ważną. Wyrażają, że czują się za nią odpowiedzialne i pragną dbać o swoją atrakcyjność seksualną (Rowlands, 2012).

Jeszcze przed rozwiązaniem kobiety borykają się z szeroko rozumianym lękiem przed próbą w roli matki, ale też obawami dotyczącymi powrotu do współżycia (Świetlicka, 2019). Mówią o lęku przed bólem, obawą o nacięte podczas porodu krocze, lękiem przed kolejną ciążą (Hosseini, 2012).

Według Bortos i wsp. (2006) 38% kobiet przed ciążą spodziewało się problemów seksualnych, z czego 80% oczekiwało więcej niż jednego zaburzenia w pierwszych trzech miesiącach po porodzie. Zazwyczaj obawy dotyczyły przewidywanego spadku zainteresowania seksem, zmniejszonej lubrykacji oraz pojawienia się bólu.

Realnie na występowanie trudności we współżyciu, w tym również na zanik pożądania, wpływa ogromna liczba czynników, takich jak: zmiana stylu życia, karmienie piersią czy lęk przed kolejną ciążą, ale też dolegliwości poporodowe (Sipiński, 2005), obciążenie obowiązkami (często łączenie obowiązków domowych z zawodowymi), wysoki poziom stresu, zaburzenia nastroju i niższe poczucie własnej atrakcyjności. Co ciekawe, negatywny wpływ może również mieć nadmierna fascynacja macierzyństwem oraz wpływ stereotypów i obyczajowego tabu (Wlaźlak, 2015). Na seksualność kobiety po porodzie wpływa również jej postawa wobec seksu, potrzeby seksualne oraz wcześniejsza reaktywność seksualna (Wach, 2021).

Nie bez znaczenia jest też fakt, że w okresie poporodowym kobiety częściej skarżą się na odczuwanie dyskomfortu lub bólu podczas stosunku, zmniejszenie nawilżenia pochwy, uczucie niedopasowania narządów płciowych, nietrzymanie moczu, trudności w osiągnięciu orgazmu lub bolesność piersi. Często przeżywają również trudności emocjonalne związane z negatywnymi wspomnieniami z sali porodowej, przemęczeniem opieką nad dzieckiem czy też brakiem wsparcia ze strony partnera (Hosseini, 2012). Ponadto z uwagi na znikomą ilość rzetelnych informacji na temat seksualności kobiet po ciąży narosło bardzo wiele mitów, co tylko pogłębia zagubienie i dyskomfort.

Jednocześnie badania mówią, że 90% kobiet podejmuje współżycie po około trzech miesiącach od porodu, a wśród pozostałych osób 35–40% nawet po sześciu (Sottner, 2007). Co ciekawe, na podstawie własnych badań par, którym urodziło się pierwsze dziecko, De Judicibus i McCabe (2002) podają, że zadowolenie ze związku osiągnęło najniższy punkt w 12 tyg. po porodzie. Jednak większość kobiet pozostało umiarkowanie zadowolonych ze swoich związków. Kobiety zgłaszały zmęczenie i osłabienie jako najczęstszą przyczynę obniżenia pożądania seksualnego, jednak Hyde i wsp. (1998) zaobserwowali, że w pierwszych czterech miesiącach ważniejszym czynnikiem prognozującym była jednak depresja.

Zanik pożądania według ICD-10

Zgodnie z obowiązującą jeszcze w Polsce Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), brak lub utrata potrzeb seksualnych (F.52) należy do grupy dysfunkcji seksualnych niespowodowanych zmianami organicznymi, chorobą somatyczną czy farmakoterapią. Zanik pragnień seksualnych powinien być objawem podstawowym, a nie wtórnym w odniesieniu do innych trudności seksualnych, takich jak np. dyspareunia czy pochwica. Zanik pożądania nie wyklucza pobudzenia czy zadowolenia seksualnego, ale sprawia, że inicjowanie kontaktu seksualnego z partnerem czy masturbacji staje się mniej prawdopodobne. Utrata pożądania, przejawia się zmniejszeniem zainteresowania i myślenia o sprawach seksualnych z uczuciem pragnienia oraz zmniejszeniem wyobrażeń seksualnych.

Aby móc rozpoznać u osoby badanej dysfunkcję seksualną, musi ona spełniać kryterium długotrwałej (trwającej co najmniej 6 mies.) niezdolności do uczestniczenia w związkach seksualnych adekwatnie do swoich pragnień. Dodatkowo: dysfunkcja występuje często, chociaż w pewnych okolicznościach może się nie ujawniać (Holka-Pokorska, 2018).

Stawiając diagnozę, należy wziąć pod uwagę wiek i okoliczności osoby badanej oraz poprzednio występujący u niej poziom pożądania (Wciórka, Pużyński, 2000).

Zmiany wprowadzone w ICD-11

W związku z wprowadzeniem ICD-11 należy przyjrzeć się również ewolucji sposobu ujmowania diagnozy, przechodząc od klasyfikacji kategorialnej do wielowymiarowej oraz zmiennej w czasie. Zmiana ta polega na wprowadzeniu do nowej klasyfikacji opisów klinicznych i wytycznych diagnostycznych, które mogą przypominać kryteria diagnostyczne, jednak ICD-11 unika arbitralnych wartości granicznych i precyzyjnych wymagań dotyczących liczby objawów i czasu ich trwania, chyba że zostały ustalone w różnych kulturach lub istnieje inny ważny powód, by to uczynić (Smaś-Myszczyszyn, Ryziński, 2022).

W tej klasyfikacji „zanik pożądania” rozpoznaje się według jednostki HA00: Hipoaktywnego zaburzenia popędu seksualnego, który należy do jednej z czterech kategorii warunków zdrowia seksualnego – dysfunkcji seksualnych. Należy podkreślić, że autorzy klasyfikacji z uwagi na fakt, że w przeważającej mierze trudności seksualne są etiologicznie problemami złożonymi, uznali podział zaburzeń seksualnych na źródła organiczne/nieorganiczne za sztuczny i nie ujęli go w nowej klasyfikacji.

Hipoaktywną dysfunkcję pożądania seksualnego diagnozujemy, gdy spełniony jest którykolwiek z poniższych kryteriów:

• zmniejszenie lub całkowity brak spontanicznego pożądania (myśli lub fantazje seksualne);
• zmniejszone lub nieobecne pragnienie reagowania na bodźce i stymulację erotyczną;
• niemożność podtrzymania pragnienia lub zainteresowania rozpoczętą czynnością seksualną. Ponadto objawy utrzymują się lub nawracają przez okres co najmniej kilku miesięcy (choć jeśli wystąpiła bezpośrednia przyczyna, nie stosuje się kryterium czasowego); objawy występują często, choć mogą mieć zmienne nasilenie; ich występowanie wiąże się z klinicznie istotnym dystresem (Smaś-Myszczyszyn, Ryziński, 2022).
   

Wieloaspektowość źródeł trudności

Karmienie piersią

Wszelkie badania potwierdzają istotę wpływu karmienia piersią na zmniejszenie aktywności seksualnej (Von Syndow, 2006). Matki karmiące piersią znacznie częściej zgłaszały niskie pożądanie seksualne, gdzie kobiety niekarmiące w sposób naturalny istotnie częściej powracały do współżycia w około miesiąc po porodzie (Matusiak-Kita, Zdrojewicz, 2010). Różnice te były widoczne wyraźnie do czwartego miesiąca, stopniowo zanikając tak, że w rok po porodzie przestały być znaczące.

Karmienie piersią zwykle wiąże się z podwyższonym poziomem prolaktyny, co ma bezpośredni wpływ na obniżenie zainteresowania seksualnego. Ponadto karmienie wpływa na supresję jajników oraz względny niedobór estrogenów. Te z kolei mają wpływ na nawilżenie pochwy w trakcie stosunku, przyspieszają regenerację nabłonka oraz poprawiają ukrwienie narządów rodnych (Bancroft, 2019).

Obecnie udowodniono, iż zarówno poród, jak i karmienie piersią może wiązać się z przyjemnymi odczuciami kobiety do tego stopnia, że możliwe jest również osiągnięcie orgazmu podczas stymulacji brodawek sutkowych w trakcie karmienia piersią. Niestety, jeszcze do niedawna zjawiska te były negowane zarówno przez środowisko medyczne, jak i kobiety, które doświadczając ich, borykały się często z silnym poczuciem winy, które prowadziło nawet do zaprzestania karmienia. Ponadto pewna grupa kobiet wskazuje, że piersi kojarzą się już nie tylko z erotycznymi pieszczotami, ale też z karmieniem (Leal, 2016).

Często zdarza się, że karmienie naturalne utrudnia matce zarówno sen, jak i wykonywanie codziennych obowiązków, co może prowadzić do różnego typu napięć w systemie rodzinnym (Bancroft, 2019). Warto zwrócić uwagę też na zjawisko touch out, tzw. przebodźcowanie dotykiem, które występuje u kobiet karmiących mających niemal stałą styczność z bliskością niemowlęcia.

Negatywne zmiany nastroju

Jak wspomniano, to właśnie depresja jest jednym z głównych czynników prognostycznych problemów związanych z seksualnością w pierwszych czterech miesiącach po porodzie. Należy jednak odróżnić depresję poporodową od zjawiska smutku poporodowego, który jest bardzo powszechną (30–80%), przejściową zmianą nastroju występującą od około 5. do 14. dnia po porodzie (Scott i Jenkins, 1998). Natomiast depresja poporodowa jest poważnym zaburzeniem afektywnym występującym u 10–15% matek w okresie 12 miesięcy po porodzie i stanowi istotną przyczynę obniżonego zainteresowania seksualnego kobiety w okresie poporodowym (Cooper i Murray, 1995).

Powrót do współżycia

Pierwszy stosunek po porodzie wiąże się zazwyczaj z wieloma obawami, np. lękiem przed bólem, obawami o gojenie się ran, a także strachem przed następną ciążą (Smoliński, 2015). Jednocześnie jest on na tyle istotny, że często porównuje się go z inicjacją seksualną.

Badania pokazują, że bardzo wiele zależy od podejścia partnera i jego delikatności, a także bliskości emocjonalnej między partnerami. Jest to o tyle istotne, że odpowiednie rozpoczęcie współżycia może pozwolić partnerom na bezpieczny powrót do zdrowej aktywności seksualnej (Goldstein, 2006).

Dolegliwości bólowe

Odczuwanie bólu podczas pierwszego stosunku po porodzie jest bardzo powszechne – deklarowało go 85,7% kobiet, podczas gdy po trzech miesiącach zgłaszało go 44,7%. Badania wskazują, że tuż po urodzeniu dziecka ból miał głównie związek z gojeniem się ran (McDonald, 2016).

Co ciekawe, badania wskazują, że kobiety rodzące poprzez cesarskie cięcie równie często borykają się z tego typu problemami, choć doświadczają częściej bólu w obrębie miednicy (Jakóbik, 2022).

Należy jednak odróżnić powszechnie występujący ból na początku powrotu do współżycia od dyspareunii porodowej, która jest uporczywym lub nawracającym bólem związanym ze stosunkiem seksualnym, występującym u 21–62% generalnej populacji kobiet. Jak widać, rozpiętość statystyk jest dość duża, ponieważ mimo powszechności problem jest bardzo rzadko zgłaszany specjalistom, co oznacza, że zazwyczaj jest zaniedbany i w dalszej perspektywie powoduje duże konsekwencje zdrowotne oraz psychiczne.

Osiąganie orgazmu

Większość kobiet, porównując okres sprzed ciąży, zauważa trudności w osiąganiu orgazmu (Abdool, 2009). Wśród nich 5% zgłasza całkowity brak orgazmu, 30% osiąga go sporadycznie, większość kobiet często, a 1/4 zawsze (Sipiński, 2005).

Niekorzystne zmiany w tym obszarze wiązać się mogą również z odczuciem luźniejszej pochwy (Rowlands, 2012).

Obraz ciała kobiety

Postrzeganie własnego ciała bardzo silnie rzutuje zarówno na odbiór doświadczeń intymnych oraz osiąganie przyjemności (Gałązka, 2013), jak i na trudności w relacji oraz negatywne uczucia związane z kontaktami seksualnymi (Stadnickia i wsp., 2015). Niestety u ponad 50% badanych kobiet stwierdzono niską samoocenę w roli partnerki seksualnej.

Relacja partnerska

Podczas diagnozy bardzo często okazuje się, że niskie libido nie jest problemem danej kobiety jako jednostki, a nabiera cech trudności przy dysproporcji poziomu libido diagnozowanej kobiety a jej partnera (Holka-Pokorska, 2018).

Zaraz po porodzie cały świat młodych rodziców zazwyczaj zdominowany jest przez opiekę nad niemowlakiem. Kobiety izolują się od dotychczasowych ról społecznych i zawodowych, często również od swoich partnerów. Kobiecie zazwyczaj trudno w tej sytuacji postrzegać się z innej perspektywy niż bycie mamą, a poczucie to niestety często jest wspierane przez otoczenie czy partnera (tzw. zespół madonny i ladacznicy).

Dlatego tak ważne jest, by rozumieć, jak ważna jest rola partnera w całym okresie trwania ciąży, gdyż ma ogromny wpływ na stan emocjonalny kobiety. Ponadto ważne, by pamiętać, że kontakty intymne poza spełnieniem potrzeb seksualnych zbliżają partnerów, wzmacniają uczucia i bliskość (Brodowska, 2023).

Brak wystarczającej edukacji

Alarmujący jest fakt, że aż 76% kobiet nie uzyskało żadnych informacji na temat współżycia po porodzie, a o zakazie współżycia w okresie połogu poinformowano jedynie 14% kobiet. Te istotne zaniedbania negatywnie wpływają na przebieg współżycia seksualnego oraz potęgują dyskomfort pary w tym zakresie (Khajehei, 2015). Młodzi rodzice nie wiedzą, co jest na tym etapie życia seksualnego normą i gdzie udać się po ewentualną pomoc.

Leczenie

Z uwagi na złożoność czynników wpływających na powstawanie zaburzeń pożądania u kobiet po ciąży jego leczenie często wymaga podjęcia współpracy specjalistów różnych dziedzin, gdzie w pierwszej kolejności należałoby podjąć się leczenia ewentualnych chorób współistniejących, które wskazują na wpływ czynników biologicznych.

Elementy terapii, które należy wziąć pod uwagę, to m.in.:

• Terapia poznawczo-behawioralna – oparta na identyfikacji negatywnych przekonań i związanych z nimi emocji, dotyczących seksualności, nowego etapu życia, jakim jest macierzyństwo w kontekście seksualności (Zakliczyńska, 2019).
• Kolejnym bardzo istotnym elementem jest stworzenie razem z pacjentką wspólnej konceptualizacji cyklu reakcji seksualnej w poszukiwaniu czynników, które mogą wpływać negatywnie na jej odpowiedzi seksualne, w oparciu o model Cyklu Reakcji Seksualnej według Rosemary Basson (2005). Przedstawienie pacjentce kwestii różnych przejawów pożądania seksualnego, tj. pożądania spontanicznego i receptywnego, często już samo w sobie pozwala pacjentkom na uwolnienie się od poczucia winy odnośnie do niskich potrzeb, co mocno wpływa na dynamikę seksualną par.
• Psychoedukacja seksualna dotycząca wpływu długości trwania relacji oraz urodzenia dziecka na pożądanie.
• Wprowadzenie podstawowych zasad higienicznego trybu życia: odpowiedniej ilości odpoczynku, snu, aktywności fizycznej, prawidłowego żywienia oraz zaniechanie stosowania używek, a także, co istotne u młodych rodziców, zapewnienie odpowiedniej opieki dziecku w czasie ewentualnego zbliżenia (Holka-Pokorska, 2018).
• Przeprowadzenie terapii Sensate Focus opartej na modelu Mastersa i Johnson. Ćwiczenia oparte na stopniowym przechodzeniu od nieseksualnych bodźców dotykowych do pełnego stosunku pomagają kobiecie i jej osobie partnerskiej skoncentrować się na odbiorze swoich odczuć seksualnych oraz uzyskaniu przez nią poczucia sprawczości w tej sferze.
• Dodatkowo techniki mindfulness, które mają pomóc pacjentce zatrzymać uwagę na bodźcach zmysłowych.
   

Należy jednak zaznaczyć, że dwie ostatnie wymienione metody należy stosować wyłącznie jako element składowy całościowego procesu psychoterapii. Stosowanie ich jako osobne techniki może prowadzić do frustracji oraz rozczarowania niskim poziomem efektów (Rawińska, 2019).

Podsumowanie

Jak widać, seksualność kobiet po porodzie jest zagadnieniem wieloaspektowym, które po latach zaczyna mieć swoje odzwierciedlenie w klasyfikacjach. Z tego względu często postawienie tej diagnozy jest naprawdę trudne. Nie ułatwia tego fakt, że mimo stopniowej ewolucji w tym obszarze, jaką się obserwuje w społeczeństwie, istnieje nadal uwarunkowana kulturowo tendencja kobiet do zaprzeczania swoim potrzebom seksualnym. Zauważalne jest również tłumienie satysfakcji płynącej z przyjemności fizycznej wynikającej z podniecenia seksualnego, które motywowane jest psychologicznie (Holka-Pokorska, 2018).

Oczywiście świat się zmienia i coraz więcej kobiet chce czerpać przyjemność z seksu i zaczynają o tym głośno mówić. Dlatego tak ważne, by przyszłych rodziców czekających na swoje potomstwo uzbroić w szereg informacji dotyczący seksualności, a zwłaszcza odnośnie do sposobu odbywania pierwszych zbliżeń po porodzie i zapewnić im dostęp do specjalistów, do których mogliby się zgłosić w trudnościach.

Bibliografia:

1. Abdool Z., Thakar R., Sultan A.H. Postpartum female sexual function. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol. 2009; 145: 133–137.
2. Basson R. Women’s sexual dysfunction: revised and expanded definitions. CMAJ. 2005, 172, 1327–1333.
3. Bancroft J., red. Lew-Starowicz Z. Robacha A. Seksualność człowieka, Wrocław 2019.
4. Botros S., Abramov Y., Miller J. i wsp. Effect of Parity on Sexual Function: An Identical Twin Study. Obstet. Gynecol. 2006; 107: 765–70.
5. Brodowska E., Bąk-Sosnowska M. Wpływ ciąży na zdrowie i samopoczucie psychiczne kobiet (2023) Pobrane z: https://bibliotekanauki.pl/chapters/1954794.pdf.
6. Cooper P.J., Murray L. (1995). Course and recurrence of postnatal depression. Evidence for the specifity of the diagnostic concept. British Journal of Psychiatry 166: 191–95.
7. De Judicibus M.A., McCabe M.P. (2002). Psychological factors and the sexuality of pregnant and postpartum woman. Journal of Sex Research 39: 94–103.
8. Gałązka I., Porembska K., Kobiołka A. i wsp. Porównanie zachowań intymnych kobiet w okresie przed ciążą i po porodzie. Zdr Dobro-stan 2013; 3: 54–67.
9. Goldstein I.I in.: Women's Sexual Function and Dysfunction. Taylor&Francis, London-New York 2006.
10. Holka-Pokorska J., Zaburzenia pożądania i podniecenia seksualnego u kobiet. [w:] Seksuologia, red. Lew-Starowicz Michał, Lew-Starowicz Zbigniew, Skrzypulec-Plinta Violetta, PZWL Warszawa 2018.
11. Hosseini L., Iran-Pour E., Safarinejad M.R. Sexual func-tion of primiparous women after elective cesarean section and normal vaginal delivery. Urol. J. 2012; 9: 498–504.
12. Hyde J.S., DeLamater J.D., Hewitt E.C. Sexuality during pregnancy and the year postpartum. J. Sex Reasearch 1996; 33: 143–151.
13. Jakóbik A. Dyspareunia po cesarskim cięciu. Czy to skutek blizny? www.dziecisaważne.pl, dostęp: 13.12.2022.
14. Khajehei M., Doherty M., Tilley P.J., Sauer K.: Prevalence and risk factors of sexual dysfunction in postpartum Australian women. J Sex Med 2015; 12: 1415–26.
15. Leal I., Lourenco S., Oliveira R., et al. The Impact of Childbirth on Sexual Functioning in Women With Episiotomy. Pyschology, Com-munity & Health 2013; 2 (3): 307–309.
16. Lew-Starowicz Z., Błażejewska A., Bińkowska M. Seksualność kobiet – nowe kierunki rozwoju. Przegląd Menopauzalny. 2007, 4, 195–8.
17. Master W., Johnson V. Human Sexual Inadequacy. Boston: Little 1970.
18. Matusiak-Kita M., Zdrojewicz Z. Seksualność kobiet w ciąży, okresie poporodowym i karmienia piersią. Przegląd Seksuologiczny 2010; 6 (1): 12–6.
19. McDonald E.A., Gartland D., Small R., et al. Frequency, severity and persistence of postnatal dyspereunia to 18 months postpartum: A cohort study, Midwifery 2016; 34: 15–20.
20. Scott J., Jenkins R. (1998). Psychiatric disorders specific to woman. In Johnstone EC, Freeman CPL, Zealley AK (eds.) Companion to Psychiatric Studies, 6th edition. Churchill Livingstone, Edinburgh, pp. 551–64.
21. Sipiński A., Kaźmierczak M., Ciesielska B. Ocena zachowań seksualnych kobiet karmiących. [w:] Seksuologia Polska 2005.
22. Smoliński R. Seksualność kobiet w ciąży i połogu, [w:] Podstawy seksuologii, red. Zbigniew Lew-Starowicz, Violetta Skrzypulec.
23. Świetlicka M. Elementy seksuologiczne w praktyce ginekologicznej. [w:] red. Rawińska M. Zaburzenia seksualne a psychoterapia poznawczo-behawioralna, Warszawa 2019.
24. Rawińska M. Zaburzenia seksualne a psychoterapia poznawczo-behawioralna. PZWL Warszawa 2019.
25. Rowlands I., Redshaw M. Mode of birth and women’s psychological and physical wellbeing in the postnatal period. BMC Pregnancy and Childbirth 2012; 12: 138–49.
26. Smaś-Myszczyszyn M., Ryziński R. Podsumowanie najważniejszych zmian w obrębie zaburzeń seksualnych i zdrowia seksualnego, które wprowadza najnowsza rewizja Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11. [w:] Przegląd Psychologiczny 2022, t. 65, nr 2, 9–27.
27. Sottner 0., Zahumensky J., Kranar M. i in. (2007). Urinary incontinence and sexual dysfunction in relation to pregnancy and labour. Intern. Uro-gynec. J. 18, 159–160.
28. Stadnicka G., Łepecka-Klusek C., Pilewska-Kozak A.B., Pawłowska-Muc A.K. Satysfakcja seksualna kobiet po porodzie, część I [w:] Samodzielna Pracownia Umiejętności Położniczych, Uniwersytet Medyczny 2015.
29. WHO (1998). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.
30. Wach J., Przestrzelska M. Ocena satysfakcji seksualnej kobiet po porodzie rodzinnym z udziałem partnera. [w:] Współczesne pielęgniarstwo i ochrona zdrowia, Vol. 10, Nr 1–4, 2021.
31. Wciórka J., Pużyński S. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczna „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2000.
32. Wlaźlak E., Surkont G. Współżycie po porodzie. Analiza przypadków w ginekologii i położnictwie 2015, (1): 40–42.
33. World Health Organization. (2018). ICD-11 for mortality and morbidity statistics (ICD-11 MMS). Pobrane z: https://icd.who.int/browse11/l-m/en.
34. Von Syndow K. (2006). Pregnancy, childbirth and the postpartum period. In Goldstein I., Meston S., Davis S., Traish A. (eds). Women's Sexual Function and Dysfunction: Study, Diagnosisand Treatment. Taylor & Francis, London, pp. 282–289.
35. Zakliczyńska H. Hipolibidemia. [w:] Zaburzenia seksualne a psychoterapia poznawczo-behawioralna, red. M. Rawińska, PZWL, Warszawa, 2019.