Pomiędzy doświadczaniem, eksperymentem a dialogiem egzystencjalnym

Empiryczność w rozumieniu Gestalt nie oznacza zbierania faktów czy obiektywnych danych, lecz zwrócenie się ku wewnętrznemu doświadczeniu – temu, w jaki sposób klient w swojej świadomości przeżywa świat, siebie i innych. Świadomość staje się więc kategorią centralną, ponieważ to właśnie poprzez nią człowiek ma dostęp do własnego „tu i teraz”, niosącego ślady „tam i wtedy” i wychylonego ku następnemu krokowi – now-for-next (Spagnuolo Lobb, 
2013a).
Eksperymentalny wymiar psychoterapii wskazuje natomiast, że jej celem nie jest wyuczenie się określonych zachowań ani samo intelektualne rozumienie, lecz próbowanie – poszerzanie pola przeżywania, sprawdzanie nowych sposobów bycia, odzyskiwanie możliwości wyboru. Jak pisze Serge Ginger (2004): „Chodzi tutaj o zasadniczą podstawę, która różni się zarówno od psychoanalizy, jak i od behawioryzmu, tworząc oryginalną trzecią drogę: ani zrozumienie, ani wyuczenie się, lecz eksperymentowanie, by maksymalnie poszerzyć pole naszego przeżywania i naszą wolność wyboru (…), aby wreszcie odnaleźć przestrzeń wolności i odpowiedzialności” (Ginger, 2004, s. 22–23).
Gestalt jawi się więc jako podejście głęboko egzystencjalne i estetyczne – takie, które pragnie uchwycić i opisać świat doświadczeniowy poprzez zmysły, a nie poprzez interpretacje. Co więcej, doświadczenie w tym ujęciu zawsze dokonuje się w relacji. Człowiek, z perspektywy fenomenologiczno-egzystencjalnej, jest zawsze „współbyciem”, dlatego zmiana zachodzi w dialogu egzystencjalnym, którego istotą są inkluzja, obecność i autentyczna komunikacja, w której pacjent może odnaleźć sens.
Niniejszy tekst poświęcony jest właśnie tej dynamice: pomiędzy doświadczeniem, eksperymentem a dialogiem egzystencjalnym. Pierwszym i najważniejszym wymiarem tej dynamiki jest świadomość – proces, który w psychoterapii Gestalt stanowi zarówno punkt wyjścia, jak i narzędzie zmiany.

Świadomość

W podejściu Gestalt świadomość traktowana jest jako proces centralny, który umożliwia integrację doświadczenia i funkcjonowanie self. Praca terapeutyczna zmierza zarówno do poszerzania świadomości, jak i do jej wykorzystywania jako podstawowego narzędzia zmiany (Passons, 1985, s. 24).
Świadomość rozumiana jest jako proces zauważania i ukierunkowanej uwagi, obejmujący rejestrowanie doznań cielesnych, emocji, myśli oraz tego, co dzieje się w otoczeniu. To właśnie dzięki świadomości możliwy jest autentyczny kontakt ze sobą i innymi oraz podejmowanie odpowiedzialności za własne działania (Sills, Fish, Lapworth, 1999, s. 29–30).
Autorzy książki Terapia Gestalt. Pobudzenie i wzrost w osobowości człowieka dodają, że każdy akt kontaktu obejmuje świadomość doznaniową (awareness), reakcję motoryczną i uczucie. Świadomość ta pojawia się na granicy kontaktu organizm–środowisko i jest „organem” orientacji w polu doświadczenia. Różni się ona od świadomości refleksyjnej (conscious­ness), która wiąże się z bardziej pośrednim, konceptualnym ujęciem siebie i swoich stanów (Perls, Hefferline, Goodman, 2022, s. 130–133).
Centralnym aspektem świadomości w Gestalt jest przeżywanie „tu i teraz”. Przeszłość i przyszłość są obecne jedynie w tym zakresie, w jakim przejawiają się w bieżącym doświadczeniu. Teraźniejszość nie jest pojedynczym momentem, lecz dynamicznym strumieniem, w którym zanurzone jest ludzkie doświadczenie. Brak świadomości – jej unikanie lub przerwanie – zakłóca ten proces i ogranicza poczucie „wiem”, a tym samym utrudnia twórcze odpowiadanie (Passons, 1985, s. 54; Sills, Fish, Lapworth, 1999, s. 82). Można to także rozumieć w świetle współczesnych neuronauk (por. Friston, 2010; Seth, 2021): usztywnienie i zamknięcie na nowe doświadczenia wiąże się z „usztywnionymi predykcjami”, czyli nadmiernie sztywnymi schematami przewidywań mózgu, które ograniczają elastyczność i zdolność adaptacji do zmieniającyc...