Terapeutyczne wykorzystanie muzyki w okresie starości

Doświadczenie starości we współczesnym świecie – różne ujęcia

Starość jest tym etapem życia, na który możemy w istotny sposób wpływać przez całe życie, zależy od:

• prowadzonego stylu życia, na który składa się odpowiednia dieta oraz aktywność fizyczna,
• ważne są też relacje z innymi ludźmi,
• świadomego, pozytywnego nastawienia do życia.

W przeszłości osobom starszym przypisywano więcej atutów, zyskiwali dodatkową atencję innych, podkreślana była ich wiedza i doświadczenie. Dzisiaj, w dobie Internetu, źródła informacji są dostępne od ręki, dlatego też znacznie mniej wiedzy czerpiemy od starszych pokoleń.

Narastającym problemem osób starszych w Polsce jest samotność. Obecnie stopniowo zanika model wielopokoleniowej rodziny, w której osoby starsze czuły się bezpieczne i miały zapewnione wszelkie potrzeby związane z relacjami z innymi, a także ze zdrowiem. Ich dzieci zmieniają partnerów, miejsce zamieszkania, wyjeżdżają za granicę w celu poprawy warunków bytowych, dlatego też zdarza się, że osoby starsze pozostają samotne. Nie uczestniczą w życiu rodzinnym swoich dzieci ze względu na dzielące kilometry – nie mogą codziennie spoglądać na wnuki, towarzyszyć im na co dzień w aktywnościach i być po prostu pomocni.

Problemy, z jakimi stykają się osoby starsze, to doskwierające na tym etapie choroby czy śmierć bliskiej osoby, małżonka. Osoby takie potrzebują zwykle specjalistycznego wsparcia w postaci odpowiednio wykwalifikowanego personelu, np.: psychologa, terapeuty zajęciowego, fizjoterapeuty. 

W Polsce system opieki nad osobami starszymi nie jest jeszcze na tyle rozwinięty, aby taka pomoc była świadczona kompleksowo. Przede wszystkim brakuje dobrze prosperujących domów opieki, domów dziennego pobytu, klubów seniora oraz środków na większe renty i emerytury, aby osoby starsze mogły godnie funkcjonować, mieć środki na rozwijanie swych pasji i zamiłowań. Chodzi też o zmianę obrazu starości, mimo że starość też ma w sobie wiele pozytywnych aspektów, jej potencjał nie jest właściwie wykorzystywany. 

Osoby starsze mogą posłużyć wiedzą i doświadczeniem w wielu aspektach życia. W okresie późno dojrzałym mają czas na rozwijanie dotychczasowych pasji, zainteresowań, budowanie relacji z wnukami, na wszelkiego rodzaju aktywności oraz spotkania z innymi ludźmi.

Przykładem na spędzanie wolnego czasu przez osoby starsze są zajęcia z wykorzystaniem śpiewu, w różnego rodzaju klubach, domach dziennego pobytu czy domach opieki. Zajęcia te są wliczane w oddziaływania muzykoterapeutyczne.

O muzyce i muzykoterapii w procesie leczniczym

Muzyka i jej dobroczynny wpływ na zdrowie były znane i stosowane już w starożytności. Szkolono w ten sposób wojowników – nadający rytm miał pomagać w przygotowaniu do walk, odtwarzał jej przebieg. W terapii muzykę zaczęto wykorzystywać po drugiej wojnie światowej w związku z licznymi urazami mózgu przez żołnierzy, wykazano jej pozytywny wpływ na psychikę i emocje człowieka. Obecnie wykorzystywana jest jako forma psychoterapii, szczególnie w leczeniu nerwic, zaburzeń psychicznych czy też psychosomatycznych.

Muzykę cechuje łatwość i przystępność w odbiorze. Warto zaznaczyć, że język muzyczny jest prosty, łatwo dociera do podświadomości, dużo szybciej niż mowa. Muzykoterapia jako forma wspierająca proces leczenia znalazła zastosowanie w grupie pacjentów z uszkodzeniami mózgu, w terapii dzieci niepełnosprawnych, u których kontakt werbalny jest utrudniony.

Istota oddziaływań muzykoterapeutycznych polega na tym, że pacjent/klient pod wpływem muzyki poddaje ekspresji swoje wewnętrzne emocje. Samokontrola oraz racjonalne myślenie schodzi na dalszy plan. Muzyka skłania do wyobrażeń, fantazjowań, przez co odbiorca zapomina o codziennych troskach i trudnościach.

Muzyka jest czymś naturalnym w odbiorze, jest środkiem łatwo dostępnym. Ponadto, oddziałuje zarówno na dzieci, jak i osoby starsze. Dziecko już w piątym miesiącu życia płodowego rozróżnia dźwięki. Muzyka może wpływać na układ wegetatywny, regulując tętno, temperaturę ciała czy szybkość oddechu. Specjalnie skomponowane muzyczne treningi – połączone z sugestiami – skutecznie odprężają i obniżają poziom stresu, podnoszą pracę i działanie układu odpornościowego, redukując poziom kortyzolu.

Przeciwwskazania do stosowania muzykoterapii są niewielkie i dotyczą ostrych stanów depresyjnych, psychoz czy padaczki muzykogennej.

Trudnością w wykorzystaniu muzykoterapii jest brak wyspecjalizowanych muzykoterapeutów lub brak środków na ich zatrudnienie. Najwięcej terapeutów z zakresu muzyki pracuje w szpitalach psychiatrycznych oraz pediatrycznych. Zawód muzykoterapeuty jest pracą o charakterze opiekuńczym, a więc odpowiedzialną, wymaga wiedzy z dziedziny psychologii, medycyny, muzyki, pedagogiki bądź terapii zajęciowej.

Pewnym problemem jest dopasowanie języka muzycznego do danego odbiorcy, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z osobą starszą. Terapeuta musi odznaczać się dużym wyczuciem, być dobrym obserwatorem. Wpływ na przebieg procesu terapeutycznego ma osobowość pacjenta, wcześniejsze doświadczenia, poziom muzykalności, zamiłowania muzyczne, a także stan emocjonalny w danej chwili.

Muzykoterapia grupowa i indywidualna

Muzykoterapię dzielimy na grupową oraz indywidualną w zależności od:

• celów, jakie zamierzamy uzyskać,
• specyfiki zaburzeń pacjenta/klienta,
• organizacji samej placówki.

Zajęcia, w których uczestniczą osoby starsze, pozwalają na zrealizowanie bardzo wielu celów terapeutycznych. Muzykoterapia dzieli się również na odbiorczą (receptywną) oraz aktywną.

Z badań wykonanych przez W. Pośpiecha wynika, że muzykoterapia ma dobroczynny wpływ na problemy z depresją, zasypianiem, koncentracją, w obniżonych stanach emocjonalnych, dystymii czy w leczeniu zaburzenia odżywiania u ludzi w podeszłym wieku. Przez spotkania muzyczne ludzie starsi mają wyższy poziom energii oraz dysponują dużą większą energią w ciągu dnia [6].

Zadaniem muzykoterapii w domach pomocy społecznej jest przede wszystkim:

• aktywizacja mieszkańców,
• pogłębianie wrażliwości na muzykę oraz rozwijanie związanych z nią zainteresowań,
• zajęcia powalają owocnie zagospodarować czas wolny.

Z badań, które prowadziłam w klubach seniora oraz w domach dziennego pobytu, jednoznacznie wynika, że zajęcia muzyczne spośród wielu innych form spędzania wolnego czasu cieszą się największą popularnością, wśród nich można wyróżnić: zajęcia ze śpiewu, uczestnictwo w koncertach, a także w kółkach chóralnych. Głównym powodem, dla którego starsi uczestniczą w zajęciach muzycznych, jest chęć i możliwość bycia z innymi ludźmi, a w dalszej kolejności zamiłowania muzyczne i wrażliwość na muzykę.

Zajęcia ze śpiewu są popularną metodą ze względu na łatwość w zastosowaniu i duże zainteresowanie. Warto poprzedzić takie zajęcia ćwiczeniami rozgrzewającymi aparat mowy oraz ćwiczeniami oddechowymi (np. dmuchanie piórka): można wykorzystać gamę, powtarzanie coraz wyżej głosek itp. Ważna jest też postawa ciała, jeśli zajdzie taka potrzeba należy ją skorygować. Często seniorzy wspólnie przygotowują się do wystąpień, koncertów. Przygotowanie takiego widowiska z pewnością jest dowodem na budowanie wzajemnej współpracy, odpowiedzialności oraz zaangażowania we wspólne dzieło.

Podczas zajęć muzykoterapeutycznych w grupie osób starszych wykorzystuje się różnorodne cele terapeutyczne, takie jak: poprawę motoryki, poprawę kontroli oddychania, zwiększenie motywacji do podejmowania różnych czynności, zmniejszanie stresu, poprawę nastroju oraz pewności siebie. Dla realizacji tych celów wykorzystuje się takie formy muzyczne, jak: śpiew, wystukiwanie rytmu, klaskanie, wykonywanie specyficznych ruchów częściami ciała w różnych pozycjach, taniec oraz improwizacje muzyczne.

U starszych pacjentów można określić następujące funkcje muzyki:

• ewaluacyjne – muzyka służy jako narzędzie do oceny,
• regulacyjne – muzyka relaksuje i uspokaja,
• stymulacyjne – muzyka wpływa na ruch, funkcje poznawcze oraz sprzyja nawiązywaniu relacji społecznej,
• komunikacyjne – muzyka poprawia interakcje społeczne [2].

Muzykoterapia w rehabilitacji osób starszych

Znaczącą rolę muzykoterapii przypisuje się w leczeniu postępujących chorób starczych: demencja, choroba Alzheimera, udar czy choroba Parkinsona.

U osób z chorobą Alzheimera zauważono znaczne obniżenie lęków. Muzyka działa tutaj na pewne obszary pamięci i cechy osobowości. U pacjentów z demencją należy wykorzystać znajome utwory, umożliwiając dotarcie do głęboko skrywanych emocji. Widać to w postawie pacjentów, którzy po usłyszeniu znanych melodii zmieniają mimikę twarzy oraz ekspresję ciała. O. Sacks w książce Muzykofiila analizuje znaczenie muzyki jako jedynej formy dotarcia do chorych, podając wiele konkretnych przykładów [13].

Dzięki spotkaniom muzycznym ludzie starsi mają wyższy poziom energii oraz dysponują dużo większą energią w ciągu dnia.

U osób z chorobą Parkinsona z kolei muzyka wycisza ciało i umysł. Głównie stosuje się tutaj techniki rytmicznej stymulacji, które wpływają na kontrolę i jakość chodu u tych osób. Charakterystyczna dla tej choroby jest trudność w zainicjowaniu ruchu. Przy udziale właściwego rytmu chorzy mogą w sposób płynny śpiewać, grać na instrumencie oraz poruszać się w tańcu. Osoby te potrzebują zewnętrznego bodźca, mogą np. złapać i odrzucić piłkę, jednak potem spowolnienie i drżenia mięśniowe wracają. Takim długotrwałym bodźcem może stać się tylko i aż muzyka.

W terapii pacjentów po udarze muzyka stymuluje mowę oraz może pobudzać do aktywności. W grupie pacjentów po udarze mózgu poddanych stymulacji ruchem zauważono szybsze tempo marszu w porównaniu do pacjentów wykonujących tradycyjną rehabilitację. Szczególne znaczenie muzyki wskazuje się w pracy z pacjentami z afazją. Badania amerykańskie udowadniają wpływ terapii intonacją melodyczną na poprawę mowy u chorych pacjentów.

Wykorzystanie muzyki podczas zajęć z osobami starszymi wpływa na bardzo wiele sfer ich emocjonalno-poznawczego oraz fizycznego funkcjonowania:

• poprawia stany emocjonalne i psychiczne,
• pozwala zapomnieć o codziennych troskach i trudnościach poprzez bycie w danej chwili i czerpanie jak najwięcej z tu i teraz,
• oddanie się muzyce i ruchowi podnosi nastrój i samoocenę, przez co osoby starsze chętniej uczestniczą w dodatkowych aktywnościach, są samodzielne oraz niezależne od osób trzecich,
• muzyka pogłębia doświadczenia estetyczne,
• dla wielu osób starszych takie zajęcia mogą być miejscem spotkań i czasem rozwijania więzi, pogłębiania wzajemnych relacji,
• w terapii neurologicznej może skutecznie wspomagać i wpływać na proces rehabilitacji: fizjoterapeutycznej, logopedycznej, poprawiający komfort psychiczny pacjenta.

Bibliografia:
Arcimowicz A., Muzyka w gimnastyce, Wyd. Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, Poznań 2001.
Cylkowska- Nowak M., Strzelecki W., Tobis S., Muzykoterapia pacjenta starszego jako wspomaganie oddziaływania konwencjonalnej medycyny, Geront. Pol., 2013: T. 21, nr 4, s. 138–142.
Dobrzyńska E., Cesarz H., Rymaszewska J., Kiejna A., Muzykoterapia, „Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej”.
Forsblom A., Laitinen S., Sarkamo T, Tervaniemib M.: Therapeutic Role of Music Listening in Stroke Rehabilitation. Annals of the New York Academy of Sciences; 2009;1169:426–430.
Kronenberger M., Podstawy teoretyczne do zastosowania muzykoterapii w profilaktyce stresu, Mediatour, Szczecin 2003.
Mendyka L., Bajurna B., Nowakowska I., Sposoby radzenia sobie z problemami wieku starczego, „Pielęgniarstwo Polskie” 1 (39), 2011, 34–39.
Muzykoterapia. Między wglądem a inkluzją, red. M. Cylkowska-Nowak, W. Strzelecki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2017.
Muzykoterapia służbą dla człowieka, red. Pośpiech W., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Bydgoszcz 2009.
Paszkiewicz-Mes, Muzykoterapia jako metoda wspomagająca leczenie, Hygera Public Health 2013, 48 (2): 168–176.
Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zdrowiu, red. Kowalski J.T, Szakalski P., Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź 2008.
Pozytywna starość, red. Wieczorowska-Tobis K., Talarska D., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2010.
Ruda K., Rymaszewska J., Wybrane zagadnienia terapii muzyką osób chorujących na zaburzenia otępienne, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2013; 8, 1: 40–46.
Saks O., Muzykofilia. Opowieści o muzyce i mózgu, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2009.
Samela K., Ośrodek Pomocy Społecznej miejscem aktywizacji ludzi starszych. Rola i wykorzystanie muzykoterapii, „Muzykoterapia Polska” nr 2 (6)/2003, s. 31–38.
Strzelecki W., Terapeutyczne zastosowanie muzyki. Psychologia w naukach medycznych, red. nauk.: Marcin Cybulski, Wojciech Strzelecki, Wydaw. Nauk. Uniw. Med. im. Karola Marcinkowskiego, 2010, s. 105–124.
Strzelecki W., Zastosowanie muzykoterapii w psychiatrii. Psychologia w naukach medycznych, pod red. Wojciecha Strzeleckiego, Marty Czarneckiej-Iwańczuk, Marcina Cybulskiego, cz. 2., Wydaw. Nauk. Uniw. Med. im. Karola Marcinkowskiego, 2012, s. 140–155.