Pracuję od kilkunastu lat jako pedagog w gimnazjum, prowadzę zajęcia socjoterapii dla młodzieży gimnazjalnej i dzieci szkoły podstawowej. Widzę, jaką trudność sprawia młodym ludziom nadmierny stres, stany obniżonego nastroju. Ogromna liczba dzieci przeżywa lęki związane ze szkołą, z dorastaniem. Problemem są relacje z rówieśnikami, nauczycielami, rodzicami.
Oprócz trudności emocjonalnych u dzieci obserwuję nadmierne trudności emocjonalne dorosłych, związane z przeżyciami ich jako opiekunów. Często jest to nieadekwatna, przesadzona reakcja, która z kolei wywołuje zaniepokojenie dziecka: „Ze mną naprawdę coś musi być nie w porządku, skoro mój rodzić tak bardzo to przeżywa”.
Uważam, że niejednokrotnie zamiast zajęć socjoterapeutycznych i treningów zastępowania złości, wystarczyłoby przebywać ze sobą w rodzinie, wyłączyć tablet, rozmawiać o sobie, wspólnie uprawiać ogródek albo spacerować. Rzeczywistość we współczesnych rodzinach wygląda jednak inaczej. Niewiele osób ma czas na rozmowę i wspólne „nic nierobienie”. W mojej ocenie pewnym wsparciem dla młodzieży (i rodziców) jest psychoedukacja. Mam na myśli zajęcia, które nie ingerują zbyt głęboko w osobiste przeżycia, ale dające poczucie bezpieczeństwa i pozwalające poznawać samego siebie, lepiej rozumieć emocje. Może nie likwidują trudności, ale ułatwiają ich oswojenie.
Trening uważności w praktyce szkolnej? – założenia programowe i inspiracje
W 2012 roku wziąłem udział w kursie MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction) – zajęciach psychoedukacyjnych dla dorosłych. Zachęciły mnie pojawiające się w polskich mediach informacje o zbawiennym wpływie treningu uważności (mindfulness) na odczuwanie stresu. Efekty zrobiły na mnie tak duże wrażenie, że postanowiłem wprowadzić uważność do swojej pracy w szkole oraz do swoich zajęć socjoterapeutycznych. Wykorzystywałem poszczególne ćwiczenia w czasie lekcji wychowawczych w szkole,
na zajęciach szybkiego czytania, przy okazji uczenia technik pamięciowych. Cztery lata później stworzyłem autorski program zajęć psychoedukacyjnych dla dzieci „Trening uważości dla dzieci”.
Korzystając z własnego doświadczenia, przedstawiam, jak można wprowadzać tę metodę do pracy z dziećmi i młodzieżą, jakich można się spodziewać efektów i co to może oznaczać dla dzieci.
Jon Kabat-Zinn, jeden z twórców takiego treningu uważności dla dorosłych określa uważność jako „ (…) szczególny rodzaj świadomej uwagi: świadomej, skierowanej na obecną chwilę i nieosądzającej”1. Ronald D. Siegel pisze: „Uważność to świadomość bieżącego doświadczenia i jego akceptowanie”2.
Jednym z najbardziej znanych treningów uważności jest wspomniany wcześniej Mindfulness Based Stress Reduction opracowany przez J. Kabat-Zinn’a i jego współpracowników.
Celem takiego treningu jest nie tyle uspokojenie i zmniejszenie stresu, ale raczej:
- poznanie siebie,
- zwiększenie świadomości odczuć ciała i własnych emocji,
- obserwowanie powiązań pomiędzy myślami, emocjami i reakcjami fizjologicznymi.
Ułatwia to oswojenie własnych reakcji i w konsekwencji powoduje zmniejszenie stresu.
Jeszcze kilkanaście lat temu w Polsce pojęcie „uważność” (mindfulness) pojawiało się raczej w tekstach dotyczących medytacji buddyjskiej niż w kontekście terapii psychologicznej lub materiałach zajęć dla dzieci. Dzięki pracy takich osób jak Jon Kabat-Zinn, Zindel V. Segal, Mark G. Williams czy John D. Teasdale o uważności mówi się w kontekście radzenia sobie ze stresem (MBSR), wsparcia terapii (Mindfulness-Based Cognitive Therapy).
Na trening uważności składają się praktyki medytacyjne, takie jak:
- skupienie na oddechu,
- skupienie na odczuciach fizycznych całego ciała,
- powolne ćwiczenia fizyczne,
- obserwowanie własnych emocji,
- obserwowanie własnych reakcji w relacjach z innymi ludźmi.
Wśród korzyści płynących z treningu uważności zauważamy:
- wzrasta zdolność skupiania uwagi na wybranym bodźcu,
- zwiększa się wrażliwość odczuwania własnego ciała i emocji, subtelne myśli, które wcześniej były nieświadome, są zauważane w większym stopniu,
- życzliwa, akceptująca postawa wobec samego siebie sprawia, że emocje stają się łagodniejsze, zmienia się również ich odbiór,
- uczestnicy potrafią obserwować nieprzyjemne doznania i trudne emocje, zmniejsza się tendencja do unikania emocji,
- trudne emocje nie zawsze znikają, ale mogą budzić mniej przejęcia, łatwiej się uspokoić, pojawia się większa odporność na trudne sytuacje – dzięki temu łatwiej zachować się adekwatnie do okoliczności.
Po ukończeniu kursu uważności zacząłem się zastanawiać, czy zaadoptowanie tego kursu do pracy z dziećmi i młodzieżą przyniosłoby podobny efekt.
Psychoedukacja w formie treningu uważności pomaga dzieciom i dorosłym poznawać własne reakcje, oswajać się z nimi i w konsekwencji pozwala reagować na trudności.
Funkcjonuje wiele programów adresowanych do dzieci. Np. brytyjski „.b” (dot be) stworzony przez Mindfulness in Schools Project lub MindUp stworzony przez The Hown Foundation. Każdy z tych programów ma wyraźną strukturę, określoną liczbę spotkań. Każde spotkanie jest poświęcone innemu tematowi i w ich trakcie pojawiają się ćwiczenia oparte na praktykach medytacyjnych.
Są również dostosowane do wieku uczestników.
Badania przeprowadzone przez dr Kimberly Schonert-Reichl z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej3, mające na celu oszacowanie efektywności programu MindUp, wykazały, że uczestnicy:
- otrzymywali wyższe oceny z czytania,
- mieli mniejszą absencję w szkole,
- zmniejszyli ilość agresywnych zachowań w czasie zabaw,
- lepiej radzili sobie ze stresem,
- szybciej reagowali podczas odpowiadania na pytania i rozmowy z nauczycielem,
- zwiększyli zdolność koncentracji.
Kiedy podejmowałem próby wprowadzenia uważności do pracy z dziećmi, tego rodzaju programy nie były jeszcze dostępne w Polsce. Opierając się na doświadczeniu prowadzenia grup socjoterapeutycznych i własnej praktyce uważności, ułożyłem autorski program zajęć grupowych „Trening uważności dla dzieci”. Wsparciem były warsztaty Chrisa Willarda dotyczące uważności w pracy z dziećmi, konsultacje z Julią Wahl – trenerem uważności oraz uczestniczenie w programach „Mindfulness Association”.
Obserwacje i wnioski, którymi chcę się podzielić, nie są poparte badaniami. Są to relacje dzieci, ich rodziców oraz moje subiektywne spostrzeżenia. Pokrywają się one z wynikami badań przeprowadzonych na podobnych zajęciach, w podobnych grupach wiekowych innych badaczy.
Układając program założyłem, że uczestnicy:
- łatwiej będą sobie radzić sobie z trudnymi reakcjami, takimi jak: agresja, złość, lęk,
- zwiększy się ich zdolność samokontroli,
- łatwiej będzie im pracować w szkole,
- ćwiczenia koncentracji polepszą zdolność świadomego skupiania uwagi,
- poznawanie samego siebie i zrozumienie własnych przeżyć pozwoli na łagodzenie emocji i innych reakcji.
Autorski program „Trening uważności dla dzieci” – krok po kroku
„Trening...” składa się z 10 spotkań dla dzieci.
CZĘŚĆ 1
KROK 1
Rozpoczynamy od zabaw integrujących grupę, określania zasad pracy i celu spotkań. Celem pierwszych spotkań jest budowanie poczucia bezpieczeństwa. Uczestnicy oswajają się z ćwiczeniami koncentracji w formie zabaw, np.:
- wsłuchiwanie się w dźwięki,
- rozpoznawanie dźwię...
