Uważność, psychologia i psychoterapia

Czym jest uważność?

Mindfulness w języku polskim najczęściej tłumaczy się jako uważność. Uważność wiąże się z trwałą, obecną w danej chwili świadomością własnych myśli, emocji, doznań fizycznych i otaczającego środowiska. Bycie uważnym pociąga za sobą takie cechy, jak otwartość, nieoceniająca postawa, ciekawość, akceptacja, współczucie i życzliwość. Praktyki uważności polegają na kierowaniu uwagi na bieżące postrzeganie, emocje i procesy myślowe, opowiadając się za nieosądzającą obserwacją i akceptacją wszystkiego, co się w nas pojawia. Praktyki te mogą mieć charakter formalny i obejmować takie techniki, jak skupione oddychanie, medytacja w pozycji siedzącej, uważne chodzenie i skanowanie ciała lub charakter nieformalny, polegający na integracji uważności z codziennymi czynnościami (Zhang i wsp., 2021). Chociaż istnieją różne definicje uważności, wspólnym wątkiem biegnącym przez klasyczne i inne interpretacje jest czujna świadomość umysłu, ciała i procesów behawioralnych (Bodhi, 2013; Anālayo, 2013). Jedną z często wymienianych definicji uważności jest ta zaproponowana przez Kabata-Zinna, która mówi, że uważność to stan świadomości, który pojawia się poprzez „zwracanie uwagi w określony sposób: celowo, w chwili obecnej i bez osądzania” (Kabat-Zinn, 2023). Podobne opisy uważności są również podawane przez innych badaczy. Na przykład Baer definiuje uważność jako „nieosądzającą obserwację ciągłego strumienia wewnętrznych i zewnętrznych bodźców w miarę ich powstawania” (Baer, 2003). Co więcej, Kabat-Zinn wskazał, że uważność wiąże się zarówno teoretycznie, jak i poprzez dowody badawcze, ze zwiększeniem dobrostanu psychicznego (Kabat-Zinn, 2021). Podstawowe elementy uważności, które obejmują bycie w pełni świadomym i nieoceniające akceptowanie swoich obecnych doświadczeń, są uważane za pomocne w różnego rodzaju trudnościach psychicznych, takich jak depresja, lęk, ruminacje, zmartwienia, strach, złość i inne. 

Historia uważności

Termin „uważność” w buddyjskiej tradycji tekstowej jest angielskim tłumaczeniem z języka pali, w którym początkowo udokumentowano nauki Buddy (Carlson i wsp., 2009). Wydaje się, że T.W. Rhys Davids, jako jeden z zachodnich pionierów eksploracji tekstów palijskich, jako pierwszy przetłumaczył buddyjski termin sati na angielskie słowo mindfulness i założył Pali Text Society w 1881 roku. Podczas gdy tłumaczenie mindfulness stało się obecnie stosunkowo standardowe w języku angielskim, jego przydatność w każdym kontekście nie jest całkowicie oczywista. Zakres semantyczny palijskiego sati nie pokrywa się dokładnie z zakresem angielskiego mindfulness (Brown i wsp., 2015; Rhys i Müller, 2007). Jak wyraził to Dunne: „tradycja buddyjska nie jest monolityczna” (Dunne, 2013). Rhys David podkreślił etymologiczne znaczenie palijskiego sati jako angielskiego memory i dalej zaproponował sposób, w jaki termin ten jest używany w tekstach buddyjskich do opisania formy zwracania uwagi. Jednak w sferze medytacji rola sati różni się od roli pamięci (Thanissaro i DeGraff, 2012; Gethin, 2011). Didonna twierdził również, że nie oznacza to pamięci przeszłych wydarzeń (Didonna, 2009). Jeśli przede wszystkim postrzegamy pamięć jako zdolność do przywoływania przeszłości lub wspomnienia jako to, co zostało zapamiętane, wówczas buddyjskie wykorzystanie sati w kontekście różnych praktyk medytacyjnych może wydawać się kłopotliwe, ponieważ ćwiczenia te nie są początkowo przeznaczone do wyraźnego celu przypominania sobie przeszłości (Brown i wsp., 2015). Wiąże się to z byciem świadomym i zwracaniem uwagi, podkreślając znaczenie intencji w praktyce uważności. W każdej chwili podpowiadamy sobie: „Pamiętaj – być świadomym!” (Didonna, 2009). Jednak uważność obejmuje więcej niż tylko bycie biernie świadomym. Według Purser i Milillo, uważność wykracza poza pasywne i nieoceniające skupienie się na chwili obecnej (Purser i Milillo, 2015). Jest to aktywnie zaangażowana świadomość, która ma zdolność przywoływania i rozpoznawania dobrych i złych zjawisk, niezależnie od tego, czy miały one miejsce w przeszłości, czy też rozwijają się w tej chwili, z jednoczesnym dążeniem do ostatecznego porzucenia tych, które skutkują przyszłym cierpieniem (Gethin, 2011).

Z drugiej strony, sati oznacza specyficzną postawę wobec obecnego doświadczenia. Innymi słowy, jest to umiejętność, która pociąga za sobą koncentrację na bieżącej chwili, zamiast rozpamiętywania przeszłości lub rozmyślania o przyszłości. Gethin wskazał również, że uważność oznacza „stanie blisko” lub „pilnowanie” umysłu. Jest to stan bycia w pełni świadomym i uważnym na chwilę obecną, obejmującym i obserwującym swoje obecne myśli, emocje, odczucia cielesne i otaczające środowisko, bez zaplątania się i zakłócania przez jakiekolwiek myśli o przeszłości lub przyszłości (Gethin, 2011). Baer stwierdził, że skupianie się na chwili obecnej obejmuje świadome lub bezwysiłkowe kierowanie uwagi zarówno na wewnętrzne, jak i zewnętrzne doświadczenia zachodzące w każdej chwili świadomości (Baer, 2003). Odróżnia się to od stanów, w których umysł jest zajęty myślami związanymi ze wspomnieniami z przeszłości lub wizjami przyszłości (Kang i wsp., 2013). Kiedy jakaś osoba angażuje się w ruminacje, nieustannie powtarza myśli o niepokojących doświadczeniach, przeszłych niepowodzeniach lub nierozwiązanych kwestiach, a wyzwaniem staje się dla niej uwolnienie się od tego negatywnego cyklu myślowego. 

Poprzez praktykę uważności osoby uczą się być świadome i akceptować trudne emocje, unikając utknięcia w ruminacyjnych wzorcach myślowych. 

Program redukcji stresu przy pomocy uważności (MBSR)

Integrując uważność z nowoczesną nauką, możemy znacząco przyczynić się do fizycznego i psychicznego dobrostanu ludzkości. To właśnie Jon Kabat-Zinn połączył starożytne praktyki medytacyjne z nowoczesną nauką. Dzięki jego pracy uważność stała się częścią zachodniej medycyny przekształcając podejście do zdrowia psychicznego, redukcji stresu oraz radzenia sobie z bólem. Jon Kabat-Zinn to amerykański biolog molekularny, który uzyskał stopień doktora na prestiżowym Massachusetts Institute of Technology (MIT). Podczas swojej kariery naukowej interesował się głównie funkcjonowaniem układu odpornościowego, jednak jego pasja do nauki szła w parze z zainteresowaniem medytacją i filozofią wschodnią (Kabat-Zinn, 2021). W latach 60. i 70. XX w. Kabat-Zinn zetknął się z wieloma nauczycielami medytacji i mistrzami zen, którzy wywarli na nim ogromny wpływ. Do najważniejszych osób, które wpłynęły na jego rozwój, należeli m.in.: Thich Nhat Hanh – wietnamski mnich buddyjski, nauczyciel uważności i działacz na rzecz pokoju; Philip Kapleau – amerykański nauczyciel zen i autor książki Trzy filary zen; Shunryu Suzuki – jeden z pierwszych mistrzów zen, którzy nauczał na zachodzie, autor książki Umysł zen, umysł początkującego. 

Kabat-Zinn praktykował medytację zen oraz jogę, co wpłynęło na jego postrzeganie zdrowia psychicznego i fizycznego. Z czasem zaczął dostrzegać, że tradycyjne praktyki uważności mogą być przystosowane do zachodniego kontekstu i wykorzystane jako narzędzie terapeutyczne, zwłaszcza w leczeniu stresu i bólu. Przełomowy moment w życiu Jona Kabat-Zinna nastąpił w 1979 roku, kiedy pracował jako adiunkt na University of Massachusetts Chan Medical School w Worcester. W tamtym czasie Kabat-Zinn obserwował, że wielu pacjentów cierpiących na przewlekły ból, stres i choroby psychiczne nie znajdowało skutecznej pomocy w tradycyjnych metodach leczenia.

Podczas jednego z medytacyjnych odosobnień w 1979 roku Kabat-Zinn, starając się nie poddawać uczuciu bólu w czasie praktyki, zrozumiał, że praktyki uważności mogą być skutecznie zastosowane jako uzupełnienie zachodniej medycyny (Davidson i Goleman, 2018). Po powrocie z odosobnienia stworzył program, który był oparty na praktykach medytacyjnych, ale pozbawiony kontekstu religijnego. Okazał się dostępny dla szerokiego grona pacjentów, niezależnie od ich światopoglądu. Koncentrował się na praktycznych technikach radzenia sobie ze stresem, bólem i trudnymi emocjami (Kabat-Zinn, 2021). Po opracowaniu pierwszej wersji programu Kabat-Zinn założył w 1979 roku Klinikę Redukcji Stresu (Stress Reduction Clinic) na University of Massachusetts Chan Medical School. Była to pierwsza tego typu placówka na świecie, która oferowała pacjentom naukę uważności jako metodę terapeutyczną. Program redukcji stresu oparty na uważności (Mindfulness-Based Stress Reduction, MBSR) trwa 8 tygodni i składa się z: 

• cotygodniowych spotkań grupowych (trwających 2,5 godziny), 
• jednodniowego odosobnienia – dzień uważności, praktyka przez 7 godzin w ciszy, 
• codziennej praktyki domowej – uczestnicy otrzymują nagrania z medytacjami i ćwiczeniami, które powinni wykonywać każdego dnia przez ok. 45 minut. 
   

W ramach programu uczestnicy uczą się różnych technik uważności, takich jak: skanowanie ciała (body scan) – zauważanie doznań cielesnych, uważny ruch (mindful movement) – delikatne ćwiczenia fizyczne, często inspirowane jogą oraz medytacja uważności (mindfulness meditation), bycie obecnym w teraźniejszości bez oceniania. Przez cały czas trwania programu uczestnicy praktykują też uważne oddychanie (mindful breathing), czyli skupienie uwagi na oddechu. W kolejnych dekadach MBSR zyskał ogromną popularność na całym świecie. Program został wdrożony w wielu klinikach, szpitalach, szkołach oraz firmach. Powstały także liczne kursy szkoleniowe dla osób, które chcą zostać certyfikowanymi nauczycielami MBSR.

Obecnie MBSR jest uznawany za jeden z najbardziej przebadanych (3000 badań klinicznych) i skutecznych programów terapeutycznych opartych na uważności. Stał się także fundamentem dla innych programów, takich jak: 

• MBCT (Mindfulness-Based Cognitive Therapy) – terapia poznawcza oparta na uważności, stosowana głównie w zapobieganiu nawrotom depresji, 
• MBCL (Mindfulness-Based Compassionate Living) – program rozwijający współczucie wobec siebie i innych.
   

Uważność, jako głęboko zakorzeniona metoda praktyki duchowej, wywołała szerokie zainteresowanie, co skłoniło do jej badania w takich dziedzinach, jak psychologia, medycyna, neuronauka i nauki społeczne. Co więcej, obecna teoretyczna i naukowa fascynacja uważnością staje się jeszcze bardziej godna uwagi, gdy spojrzy się na nią w historycznym kontekście psychologii, psychiatrii i dziedzin pokrewnych (Gethin, 2015). 

Uważność w psychologii i psychoterapii

W kulturze zachodniej po raz pierwszy zainteresowano się azjatycką ideą uważności pod koniec XVII w., wraz z pierwszymi tłumaczeniami tekstów palijskich (Germer i wsp., 2016). Z czasem zainteresowanie ideami zaczerpniętymi ze Wschodu stawało się coraz większe. Jednym z wybitnych psychologów zainteresowanych religiami Azji był William James, który towarzyszył w 1893 roku indyjskiemu mistrzowi duchowemu Vivekandzie w podróży po Ameryce, po jego wystąpieniu podczas Pierwszego Światowego Kongresu Religii. Na progu XX w. William James przewidywał, iż w ciągu kolejnego pokolenia zainteresowanie psychologią buddyjską na tyle wzrośnie, iż znajdzie się ona w centrum uwagi większości psychologów (Goleman, 2013; Germer i wsp., 2016). 

Psychologią buddyjską interesował się także Freud, który w swojej książce Kultura jako źródło cierpień porównał „oceaniczne uczucie” podczas medytowania do doświadczenia regresji (Germer i wsp., 2016). Freud przypisywał też szczególne znaczenie uwadze psychoanalityka, która jest niezbędną częścią jego pracy z pacjentem i powinna być w stanie swobodnego zawieszenia, a ćwiczenie jej wspiera efektywną obserwację i analizę podczas sesji psychoterapeutycznej (Mace, 2007; Goleman i wsp., 2018).

 Jedną z osób żywo zainteresowanych filozofią Wschodu był Carl Gustav Jung, który studiował i analizował starożytne i współczesne dzieła wschodu. O Tybetańskiej Księdze Umarłych, do której napisał komentarz i jej znaczeniu w swoim życiu napisał następująco: „Od wielu lat, odkąd, od chwili, gdy została opublikowana Tybetańska Księga Umarłych, stale mi towarzyszy; zawdzięczam jej nie tylko wiele stymulujących myśli i odkryć, lecz również niemało intuicji o podstawowym znaczeniu” (Jung, 2009). Jung, który sam medytował, upatrywał w tradycjach Wschodu i Zachodu pokrywających się, niejednokrotnie identycznych zasad dotyczących psychicznego rozwoju człowieka.

Także Erich Fromm, niemiecki filozof, psycholog i psychoanalityk przyczynił się do integracji koncepcji świadomości porównując jej rozwój w buddyzmie i psychoanalizie humanistycznej. Rezultatem jego znajomości i współpracy z profesorem Daisetz Teitaro Suzukim, popularyzatorem zen na Zachodzie była książka Buddyzm zen i psychoanaliza. Abraham Maslow w swoich późnych pracach odnosi się do wschodnich koncepcji i stwierdza: „Wielka lekcja mistyki (…), że sacrum jest wewnątrz codzienności, że odkrywane ma być w życiu codziennym, w osobach sąsiadów i przyjaciół, w rodzinie i że podróżą ma być droga rozpoczynająca się od konfrontacji z tym, co święte – ta wielka lekcja może być dość łatwo zgubiona” (Maslow, 1971; za: Goleman, 2013). Twórca terapii Gestalt Fritz Perls, który na początku lat 60. XX wieku udał się do Japonii, żeby uczyć się buddyzmu zen, wprowadził do stworzonego przez siebie nurtu uważność na bieżące doświadczenie, na tu i teraz (Goleman, 2013; Germer i wsp., 2016; Karpowicz, 2024). Wśród polskich psychoterapeutów zainteresowanych wschodnimi filozofiami wymienić można między innymi psychoterapeutę Wojciecha Eichelbergera, który w roku 1980 odbył intensywny roczny trening medytacyjny w Zen Center of Rochester w Stanach Zjednoczonych, a dziś, obok innych aktywności, prowadzi warsztaty Mindfulness. Na uwagę zasługuje także Jacek Santorski, dziś psycholog biznesu, założyciel wydawnictwa, w którym w latach 90. XX wieku ukazywały się wśród innych pozycji także książki popularyzujące wiedzę o filozofiach Wschodu. 

Także współcześni naukowcy, psycholodzy i psychoterapeuci pracujący w różnych podejściach dostarczają nam ciekawych informacji na temat integracji uważności i współczucia z zachodnimi podejściami psychoterapeutycznymi. Wydaje się to być bardzo obiecujące, ponieważ dostrzega się w tym połączeniu drogę do osiągania wolności psychicznej i zdrowia fizycznego (Mengzu, 2023; Shapiro, 2009). Nie sposób oczywiście wymienić wszystkich, ale z całą pewnością warto sięgnąć po książki takich autorów, jak Daniel Goleman, Richard Davidson, Christopher K. Germer, Ronald D. Siegel, Paul R. Fulton, Paul Gilbert, Kristin Neff czy Mark Epstein. Wśród polskich autorów o związkach psychoterapii i medytacji pisze m.in. Paweł Karpowicz. 

Obok ustrukturyzowanych programów opartych na uważności, takich jak MBSR, MBCT-L i MBCL, uważność odgrywa ważną rolę wśród różnych trzeciofalowych podejść terapii poznawczo-behawioralnej, m.in. terapii dialektyczno-behawioralnej, stworzonej przez Marshę Linehan z myślą o osobach przejawiających trudności z regulacją emocji i w relacjach interpersonalnych. Linehan traktuje uważność jako podstawową umiejętność i definiuje ją jako „psychologiczną i behawioralną wersję praktyk medytacyjnych ze wschodniego treningu duchowego (…), która to (definicja) jest być może najbliższa definicji uważności według Kabat-Zinna” (Clarke, 2022). W wywodzącej się z tradycyjnej analizy zachowania (terapia akceptacji i zaangażowania) uważność odgrywa ważną rolę i choć jej twórca, Steven C. Hayes, stwierdza, że nie było jego zamysłem opierania modelu na buddyzmie jako takim, to przyznaje również, że podobieństwa pomiędzy terapią ACT a myśleniem buddyjskim w pewnych obszarach są zrozumiałe (Hayes, 2002). Stwierdził również, że „pojawienie się uważności (mindfulness) w społeczności praktykującej terapię behawioralną jest jedną z najbardziej znaczących cech trzeciej fali terapii poznawczych i behawioralnych” (Hayes i wsp., 2013). Definicja uważności sformułowana przez Jona Kabat-Zinna akcentująca świadomą uwagę, skierowana na chwilę obecną w nieosądzający sposób nawiązuje bezpośrednio do trzech z sześciu podstawowych procesów w terapii ACT, czyli do procesu chwili obecnej, akceptacji oraz defuzji (Hayes i wsp., 2013).

Shapiro zauważa, że istotne jest, aby brać pod uwagę, że uważność ma dwa wymiary – jednym z nich jest uważna świadomość, czyli obecność lub świadomość, głęboka wiedza przejawiająca się wolnością umysłu. Drugi wymiar to praktyka uważności, która obejmuje zarówno poznanie, jak i kształtowanie umysłu (Shapiro, 2009). W przypadku pierwszego wymiaru istnieje wiele podobieństw pomiędzy medytacją uważności w jej najwcześniejszej postaci – medytacji wglądu a psychoterapią psychodynamiczną i behawioralną. Takie porównanie stworzyli Germer, Siegel i Fulton. Według nich tradycja wschodnia i oba zachodnie nurty terapii zostały stworzone z myślą o łagodzeniu bólu psychologicznego i obejmują domenę myśli, uczuć, intencji i zachowań. Kolejnym podobieństwem jest uświadamianie sobie objawu, jakim jest ogólnie rozumiane cierpienie, które ujawnia się często dopiero, kiedy zaczynamy praktykować. Można tu dostrzec podobieństwo do terapii psychodynamicznej, podczas której pacjenci odkrywają swoje mechanizmy obronne chroniące przed myślami czy uczuciami lub do terapii behawioralnych, podczas których pacjenci obserwują siebie przy pomocy różnych inwentarzy. Podobnie rzecz ma się w przypadku etiologii trudności – wszystkie trzy tradycje oparte są na idei warunkowania. Ważnym ich aspektem jest też wgląd, który związany jest ze zmianami w zachowaniu. Podobieństwa można zauważyć również w takich obszarach, jak obraz Ja, cele czy metody (Germer i wsp., 2016).

Drugim wymiarem uważności jest jej praktykowanie. Uważność można włączać do różnych psychoterapii, ponieważ jest transteoretyczna i może być interesująca i wykorzystywana przez psychoterapeutów różnych modalności. Ma też charakter transdiagnostyczny, odnosi się do różnych trudności psychicznych i somatycznych i wspiera działanie terapeutyczne. Grupa psychoterapeutów nastawionych pozytywnie do włączania interwencji opartych na uważności rośnie, ponieważ korzyści płynące z ich stosowania to m.in.: 

• nacisk na zdrowie rozumiane w sposób całościowy, a nie na patologię, 
• koncentracja na bezpośrednim doświadczeniu wykraczającym poza myśl i język,
• podważanie wiary w ustaloną istotę osobowości lub tożsamość, 
• podkreślanie znaczenia ciała w procesie terapeutycznym, 
• wspieranie dyscypliny i praktyki, 
• czynienie terapii autentyczną (Alper, 2016; Germer i wsp., 2016; Goleman i wsp., 2018). 
   

Podsumowanie

Istnieje wiele powodów, które zostały udowodnione w badaniach neurologicznych i neuroobrazowych, dla których formalna praktyka uważności, której uczyć można się na takich kursach, jak np. MBSR, MBCT-L czy MBCL, ma potencjał uzdrawiający, jak również może wspierać i uzupełniać proces psychoterapeutyczny. Zalicza się do nich regulację uwagi i emocji, świadomość ciała, weryfikację trudności, odwrażliwianie na to, co pojawia się w polu świadomości, elastyczne poczucie Ja, zwiększone współczucie dla siebie, klarowny ogląd wartości, różnicowanie emocji i świadomość metapoznawczą (Germer i wsp., 2016).

Praktyka uważności może wspierać samego terapeutę. Psycholodzy i psychoterapeuci, dzięki swojej wiedzy i umiejętnościom mogą mieć łatwość w łączeniu ich z kompetencjami rozwijanymi podczas praktyki (Simpkins i wsp., 2010). Wskazuje się również na fakt, że praktykowanie medytacji przyczynia się u terapeuty do udoskonalenia zdolności jasnego myślenia, zwiększa wrażliwość zmysłów, wyostrza świadomość, doskonali umiejętność myślenia intuicyjnego i stabilizuje emocje terapeuty, dzięki czemu poprawia się emocjonalna interakcja z klientami (Nielsen i wsp., 2006; za: Simpkins i wsp., 2010). Praktykowanie może wspierać obecność terapeutyczną, dostępność i otwartość, towarzyszenie i bycie w kontakcie z nawet najtrudniejszymi doświadczeniami klientów i reagowanie na nie ze świadomością własnych doznań bez lgnięcia lub awersji. Dzięki praktyce jesteśmy w stanie lepiej uświadamiać sobie nasze własne myśli i przekonania, akceptować je oraz zaciekawiać się nimi w bardziej współczujący sposób (Epstein, 2018; Germer i wsp., 2016). Nie bez znaczenia jest też fakt, że praktykowanie uważności może zapobiegać wypaleniu zawodowemu u specjalistów, którzy, zapoznając się z medytacją, potrafią lepiej zadbać o swoje samopoczucie i pielęgnować umiejętności potrzebne do pracy z pacjentami (Alper, 2016; Germer i wsp., 2016).

Podsumowaniem mogą być słowa Josepha Goldsteina, który tak pisze o medytacji i psychoterapii: „Te dwie sfery mogą się więc wspaniale uzupełniać. Im większą jasność i dojrzałość zyskujemy na poziomie psychologicznym, dzięki czemu rzadziej zmagamy się z treściami psychicznymi i z konfliktami emocjonalnymi, tym łatwiej nam ustabilizować się w procesie medytacji i po prostu odnotowywać pojawianie się i zanikanie rozmaitych przeżyć. I na odwrót, im głębszy wgląd zyskuje się w procesie medytacji, tym łatwiejszy jest powrót na poziom treści psychicznych, które przestają być aż tak zawiłe i łatwiej się nad nimi pracuje” (Goldstein, 2021).

Bibliografia:

1. Zhang D., Lee E.K., Mak E.C., Ho C.Y., Wong S.Y. (2021). Mindfulness-based interventions: an overall review. British medical bulletin, 138(1), 41–57.
2. Bodhi B. (2013). What does mindfulness really mean? A canonical perspective. In Mindfulness, 19–39.
3. Anālayo B. (2013). Perspectives on satipaṭṭhāna.
4. Kabat-Zinn J. (2023). Gdziekolwiek jesteś bądź. Przewodnik uważnego życia. Wydawnictwo Czarna Owca. 
5. Baer R.A. (2003). Mindfulness training as a clinical intervention: A conceptual and empirical review. Clinica psychology: Science and practice, 10(2), 125.
6. Kabat-Zinn J. (2013–021). Życie piękna katastrofa. Mądrością ciała i umysłu możesz pokonać stres, choroby i ból. Wydawnictwo Czarna Owca.
7. Gethin R. (2015). Buddhist conceptualizations of mindfulness. Handbook of mindfulness: Theory, research, and practice, 9–41.
8. Germer C., Siegel R.D., Fulton P.R. (Eds.). (2016). Mindfulness and psychotherapy. Guilford Publications.
9. Purser R.E., Milillo J. (2015). Mindfulness revisited: A Buddhist-based conceptualization. Journal of Management Inquiry, 24(1), 3–24.
10. Carlson L.E., Labelle L.E., Garland S.N., Hutchins M.L., Birnie K. (2009). Mindfulness-based interventions in oncology. Clinical handbook of mindfulness, 383–404.
11. Brown K.W., Creswell J.D., Ryan R.M. (Eds.). (2015). Handbook of mindfulness: Theory, research, and practice.
12. Rhys Davids T.W., Müller F.M. (2007). Buddhist suttas.
13. Dunne J. (2013). Toward an understanding of non-dual mindfulness. In Mindfulness. Routledge, 71–88.
14. Thanissaro B., DeGraff G. (2012). Right mindfulness: Memory & ardency on the Buddhist path.
15. Gethin R. (2011). On some definitions of mindfulness. Contemporary Buddhism, 12(1), 263–279.
16. Didonna F. (2009). Clinical handbook of mindfulness. New York: Springer, 18, 5–18.
17. Kang Y., Gruber J., Gray J.R. (2013). Mindfulness and de-automatization. Emotion review, 5(2), 192–201.
18. Davidson R.J., Goleman D. (2018). Trwała przemiana. Wydawnictwo Media Rodzina.
19. Goleman D. (2013). Umysł Medytujący. Dom wydawniczy Limbus, 215–226. 
20. Mace Ch. (2007). Mindfulness in psychotherapy: an introduction In Advances in Psychiatric Treatment, 13, 147–154.
21. Goleman D., Davidson R. (2018). Trwała przemiana. Wydawnictwo Media Rodzina.
22. Jung C.G. (2009). Przedmowa psychologiczna. [w:] Tybetańska Księga Umarłych, Wydawnictwo A.
23. Karpowicz P. (2024). Psychoterapia i medytacja. Wydawnictwo Eneteia.
24. Shapiro S.L. (2009). The Integration of Mindfulness and Psychology. Journal of Clinical Psychology, 65(6), 555–560.
25. Mengzu Ji. (2023). The Origin of Mindfulness Revisited: A Conceptual ans Historical Review.
26. Hayes S.C. (2002). Buddism and Acceptance and Commitment Therapy. Cognitive and Behavioral Practice, 9, 58–66.
27. Hayes S.C., Strosahl K.D., Wilson K.G. (2013). Terapia akceptacji i zaangażowania. Proces i praktyka uważnej zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
28. Alper S.A. (2016). Mindfulness Meditation in Psychoteraphy An Intergrated Model for Clinicians. Context Press. 
29. Clarke I. (2022). Dialectical Behaviour Therapy (DBT). [w:] Mindfulness-based Approaches: A guide for psychologists. The british psychological society, 27–29. 
30. Simpkins C.A., Simpkins A.M. (2010). Medytacja dla psychoterapeutów i ich klientów. Wydawnictwo Zysk i S-ka.
31. Epstein M. (2018). Advice not given. A guide to getting over yourself. Penguin Press.
32. Goldstein J., (2021) Medytacja wglądu. Praktyka wolności. Wydawnictwo Czarna Owca.