Skuteczność podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w kontekście psychiatrycznym

Sama jednostka diagnostyczna nie pozwala swobodnie nawigować po indywidualnym świecie klienta, wraz z jego kontekstem rodzinnym, społecznym oraz zawodowym. Tak samo jak nazwa miasta, np. Warszawa czy Kraków, pomaga w ogólnym orientowaniu się, dokąd kupić bilet, tak nazwa miasta sama w sobie nie pomaga w poruszaniu się po mieście po opuszczeniu pociągu. Dla jednej osoby dojazd do Krakowa oznacza dojazd do Centrum miasta z wizytą na Wawelu, dla innej zaś dojazd do centrum oznacza wycieczkę do Galerii Krakowskiej. A jeszcze dla kolejnej osoby dojazd do Krakowa oznacza spokojne nabrzeże Wisły, w którego pobliżu mieszka ktoś bliski.

Samo przyporządkowanie danej grupie zjawisk jednej etykiety, np. „zaburzenia depresyjne”, nie zmienia zjawiska samego w sobie, nie wpływa bezpośrednio na jego występowanie lub zniknięcie z życia osoby, której to dotyczy. Objawy charakteryzowane jako „zaburzenia depresyjne” lub „maniakalne” występowały w życiu danej osoby przed usłyszeniem tej nazwy w gabinecie psychiatry i samo ich nazwanie nie sprawi, że nagle znikną.

Same pojęcia także podlegają zmianom – dość wspomnieć, że nowe edycje podręczników diagnostycznych zawierają zarówno nowe warianty nazw zaburzeń psychicznych, jak i zaktualizowane ich opisy. Na przykład, to, co początkowo było nazywane „chorobą alkoholową”, zostało potem określone jako „uzależnienie od alkoholu” w amerykańskim podręczniku diagnostycznym DSM-IV i aktualnie nazywane jest „zaburzeniem związanym z używaniem alkoholu” w DSM-V lub „zaburzeniem wynikającym z używania substancji” w europejskim podręczniku ICD-11 (Samochowiec, Chęć, Kołodziej, 2015). Inne diagnozy wraz z upływem czasu znikają zupełnie z klasyfikacji. To, co kiedyś uznawano za „dewiację seksualną” pod nazwą choroby, jaką według DSM-I i DSM-II był „homoseksualizm”, zostało potem uznane za normalność i usunięte z listy zaburzeń od DSM-III (Wróblewski, 2012). 

Jak można zauważyć, sama nazwa diagnostyczna ulega ciągłej zmianie, a razem z nią zmienia się stosunek społeczeństwa do zjawisk, które dana nazwa opisuje. A to z kolei zmiana fundamentalna. Właśnie nad tym pracuje terapeuta skoncentrowany na rozwiązaniach – nad stosunkiem klienta do zjawiska, bez względu na to, jak zjawisko jest w danym momencie nazywane. Czego klient chce dla siebie w związku z tym zjawiskiem? Dokąd pragnie zmierzać?

Uznanie diagnozy za jeden z możliwych skrótów językowych sprawia, że praca terapeuty skoncentrowanego na rozwiązaniach jest niezależna od nazwy diagnostycznej. Podejście to może mieć zastosowanie bez względu na diagnozy postawione przez lekarza, ponieważ jest to praca z osobą, a nie z nazewnictwem. Nie oznacza to, oczywiście, że diagnoza jest nieistotna. Jednak nadanie jej znaczenia pozostaje w mocy klienta. Żeby posłużyć się raz jeszcze przykładem wyprawy – tylko podróżnik może powiedzieć, co oznacza dla niego wyjazd do Krakowa. 

Zgodnie z filozofią konstruktywistyczną, która silnie wpłynęła na rozwój podejść terapeutycznych w drugiej połowie XX w., nazwa jest tylko jedną z form opisania rzeczywistości. Zmiana perspektywy może zmienić sposób opisu. Mimo że nazwa nie wpływa na rzeczywistość, wpływa na relację, jaka występuje między człowiekiem a konkretnym zjawiskiem. Język ma więc w sobie ogromną moc, pozwalającą wzmacniać lub osłabiać wpływ danego zjawiska na życie klienta. To, jakie znaczenie nadamy zjawisku, zmieni nasz stosunek do samego zjawiska, co doskonale opisali fińscy badacze Mattila, Brandt-Pihlström i Katajainen (1997). Jak argumentowali, depresja może być postrzegana jako choroba, którą należy szybko usunąć z życia osoby, lub też jako okazja do zastanowienia się nad kierunkiem własnego życia. Opierając się na pracy filozofów, m.in. Arystotelesa, Kierkegaarda czy Heideggera, autorzy przekonują, że depresja i lęk są stanami samoświadomości, podczas których człowiek może być w kontakcie z samym sobą, z własnymi potrzebami, może rozważać dotychczasowe decyzje i cele życiowe, a także może budować nowe rozumienie świata z otwarciem na nowe perspektywy. Przyjmując twórczą postawę w stosunku do diagnozy, otwierają się drzwi możliwości. To właśnie zaproponował inny fiński psychiatra i psychoterapeuta, stosując podejście skoncentrowane na rozwiązaniach, Ben Furman (2022), kiedy nazywał depresję mianem syndromu RSS (Radość Się Schowała). 

W kontekście psychiatrycznym terapeuta skoncentrowany na rozwiązaniach zaprasza klienta najpierw na „de-konstrukcję” zjawiska ukrywanego pod etykietą przy pomocy różnych pytań, np.: „Co oznacza depresja dla Pana?”, „Jak u Pana wygląda lęk?” lub „Co z tego, co Pan robi, jest oznaką problemów z alkoholem?”. Za pomocą tych pytań klient jest zachęcony do opisania zjawiska tak jak on go doświadcza, gdyż sama nazwa nie mówi o indywidualnym doświadczeniu. Dla jednej osoby depresja może się przejawiać w formie trudności ze wstawaniem z łóżka przez pierwsze dwie godziny dnia, dla drugiej osoby może oznaczać podobne trudności, lecz trwające przez połowę dnia. Po „­de-konstrukcji” zjawiska terapia zmierza w kierunku nowej konstrukcji, preferowanej przyszłości i znalezieniu indywidualnej drogi dopasowanej do kontekstu i możliwości klienta.
Na ile taka forma pracy terapeutycznej lub psychoterapeutycznej jest skuteczna w kontekście klinicznym? Odpowiedzi na to pytanie mogą dostarczyć jedynie badania empiryczne. Skuteczność każdego nurtu psychoterapeutycznego badana jest pod trzema kluczowymi względami. Po pierwsze, wyniki tej samej grupy uczestników mogą być porównane przed i po interwencji, aby zobaczyć, czy nastąpiła zmiana po terapii. Po drugie, wyniki uczestników psychoterapii mogą być porównane do wyników grupy, która nie doświadczyła żadnej interwencji, czyli tzw. grupy kontrolnej lub biernej. W ten sposób można dowiedzieć się, czy psychoterapia jest skuteczniejsza niż brak jakiejkolwiek psychoterapii. Po trzecie, wyniki osób biorących udział w danej psychoterapii można porównać do wyników uczestników innej uznanej terapii, co stanowi tzw. grupę porównawczą lub aktywną. Ta ostatnia forma badania odpowiada na pytanie, czy konkretna metoda terapii jest tak samo skuteczna jak dotychczasowe uznane standardy. Randomizowane badania kontrolne (ang. Randomized Controlled or Clinical Trials, RCT) są obecnie uznane za złoty standard w analizie skuteczności terapii. Polegają one na kontrolowaniu w miarę możliwości innych zmiennych, które mogą wpływać na poprawę stanu zdrowia lub funkcjonowania człowieka, jak np. poziom nasilenia objawów na początku psychoterapii, kontekst uzyskania pomocy lub inne zmienne demograficzne. Tego rodzaju kontrola zwiększa szansę wykazania, że zmiana na poziomie objawów lub funkcjonowania klienta wynika z interwencji, a nie z innych czynników. Podzielenie uczestników na grupy w sposób randomizowany, tj. losowy, zwiększa szansę proporcjonalnego wystąpienia w każdej z badanych grupy innych zmiennych niekontrolowanych, które mogłyby wpływać na wyniki. Nurt skoncentrowany na rozwiązaniach był od samych swoich początków badany pod względem skuteczności z zastosowaniem odpowiednich metod empirycznych, aby móc odpowiadać na wszystkie wyżej wymienione pytania. 

Najbardziej rygorystyczne badania nad skutecznością psychoterapii prowadzonej w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniach w kontekście psychiatrycznym przeprowadzono w Finlandii, gdzie psychoterapia w tym podejściu jest obecnie najczęściej refundowana ze środków publicznych (McKergow, 2024). Helsińska Grupa Badań Psychoterapii, w której znajdują się profesorowie stołecznej uczelni (ang. Helsinki Psychotherapy Study Grup), została stworzona w celu zbadania skuteczności podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w porównaniu do dotychczas najczęściej stosowanych form pomocy, mianowicie psychoanalizy oraz terapii psychodynamicznej (prowadzonej zarówno w formie długoterminowej, jak i krótkoterminowej). W tym celu prowadzono różne randomizowane badania kontrolne RCT (Helsinki Psychotherapy Study Group i wsp., 2004; Knekt i wsp., 2011, 2015; Marttunen i wsp., 2008). W badaniach brało udział ponad 300 pacjentów psychiatrycznych mających diagnozę zaburzeń depresyjnych lub lękowych o znacznym stopniu nasilenia, których funkcjonowanie monitorowano przez kolejnych pięć lat. Uczestników w sposób losowy przydzielono do jednej z czterech grup terapeutycznych: psychoanalitycznej, psychodynamicznej długoterminowej, psychodynamicznej krótkoterminowej lub psychoterapii krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązaniach. 

Wyniki badań wykazały, że uczestnicy psychoterapii krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązaniach potrzebowali o połowę mniej sesji, tj. średnio dziesięć spotkań, na przestrzeni krótkiego czasu, tj. sześciu miesięcy, aby osiągnąć podobną poprawę w jakości życia i funkcjonowania psychospołecznego jak uczestnicy krótkoterminowej terapii psychodynamicznej, którzy potrzebowali średnio 18,5 sesji. Pozytywne efekty utrzymały się po upływie czasu. Natomiast uczestnicy długoterminowej terapii psychodynamicznej potrzebowali średnio 232 sesji, podczas gdy uczestnicy psychoanalizy potrzebowali średnio 896 sesji prowadzonych na przestrzeni 2–3 lat, aby osiągnąć poprawę. Wskaźnik rezygnacji oraz przedwczesne zakończenie terapii były mniejsze wśród uczestników grup krótkoterminowych czy prowadzonych w nurcie skoncentrowanym na rozwiązaniach (wynosiły odpowiednio 4 oraz 11) czy psychodynamicznym (wskaźnik = 3 oraz 10) w porównaniu do grup długoterminowych (wskaźnik = 26 oraz 21). 

Na podstawie przytoczonych wyników badań można wnioskować, że psychoterapia prowadzona w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniach jest skuteczną formą pomocy dla osób z diagnozą zaburzeń depresyjnych lub lękowych, wymagającą mniej czasu oraz mniejszej liczby sesji, a także cechującą się mniejszym prawdopodobieństwem wcześniejszej rezygnacji w porównaniu do psychoterapii prowadzonej w podejściu psychodynamicznym lub psychoanalitycznym. Skoro te wyniki były osiągane w przypadkach znacznego stopnia nasilenia objawów, to można założyć, że psychoterapia będzie także skuteczna w przypadku nasilenia umiarkowanego lub łagodnego.

Oczywiście skuteczność podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach była badana także w kontekście innych diagnoz niż zaburzenia afektywne oraz w innych regionach świata. W przypadku zaburzeń osobowości typu borderline badanie przeprowadzone w Wielkiej Brytanii wykazało poprawę w przypadku stanów lękowych, ideacji paranoidalnej, psychotyzmu oraz funkcjonowania interpersonalnego po 16 sesjach terapii grupowej (Carlisle, 2013).

W kontekście diagnozy schizofrenii badania przeprowadzone w Grecji oraz Turcji przyniosły istotne statystycznie obniżenie oceny nasilania objawów, zarówno według subiektywnego postrzegania objawów przez osoby diagnozowane (Erdoğan, Demir, 2022), jak i przez lekarza psychiatrę (Aivalioti, Simos, Basta, Vgontzas, 2023). W obu tych badaniach zmiana została zidentyfikowana tylko u osób uczęszczających na terapię w nurcie skoncentrowanym na rozwiązaniach, podczas gdy w grupie otrzymującej standardowe leczenie nie odnotowano zauważalnej zmiany. Dodatkowo, uczestnicy w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniach deklarowali istotny statystycznie spadek piętna psychicznego (Erdoğan, Demir, 2022). Poprawę zauważono także w odniesieniu do relacji i funkcjonowania rodziny zarówno w badaniu prowadzonym w Grecji (Aivalioti i wsp., 2023), jak i w Stanach Zjednoczonych (Eakes, Walsh, Markowski, Cain, Swanson, 1997) oraz Korei Południowej (Chung, Yang, 2004). Najczęściej wymieniane czynniki ulegające polepszeniu to spójność rodziny, ekspresyjność (tzn. otwartość w komunikacji) oraz aktywnie spędzany czas poza domem. Dodatkowo, w porównaniu do grupy kontrol­nej, członkowie rodziny zanotowali mniejsze obciążenie objawami, podczas gdy osoby ze zdiagnozowaną schizofrenią zanotowały wzrost aktywnych strategii radzenia sobie (Chung, Yang, 2004). Interwencja trwała zwykle pięć sesji na przestrzeni trzech miesięcy (Aivalioti i wsp., 2023; Eakes i wsp., 1997).

W kontekście nadużywania alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych badanie wykazało pozytywne skutki podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, zarówno jeżeli chodzi o używanie substancji, jak również współistniejące problemy psychiczne i psychospołeczne, takie jak depresja, trauma oraz spełnianie ról społecznych lub zawodowych (Franklin i Hai, 2021). Pozytywne wyniki badań doprowadziły nawet do uznania podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach za obiecującą metodę opartą na dowodach w kontekście zaburzeń wynikających z nadużywania substancji psychoaktywnych w Stanach Zjednoczonych, co zostało przypieczętowane ujęciem tej modalności w Krajowym Rejestrze Programów i Praktyk Opartych na Dowodach (ang. National Registry of Evidence-based Programs and Practices) (Kim i wsp., 2010). Rejestr ten został jednak zlikwidowany w 2018 r. przez administrację ówczesnego prezydenta USA Donalda Trumpa. 

Skuteczność danego nurtu terapeutycznego jest także analizowana w formie przeglądów systematycznych, polegających na wyselekcjonowaniu najbardziej rygorystycznych badań prowadzonych w danym obszarze. Dwa takie przeglądy metaanalityczne pokazały skuteczność podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w kontekście problemów internalizacyjnych/emocjonalnych (Schmit, Schmit, Lenz, 2016) oraz eksternalizacyjnych/w zachowaniu (Hsu, Eads, Lee, Wen, 2021). 

Aktualnie trzeci poziom badania skuteczności polega na przeglądach przeglądów (tzw. parasolowy przegląd), pozwalający na dostarczenie znacznie szerszego obrazu badanych zagadnień. Tego rodzaju badanie dostarcza także możliwość oceny wiarygodności dowodów skuteczności poprzez analizowanie poszczególnych kryteriów dla każdego aspektu uznanego za rezultat terapii. Taki przegląd parasolowy został opublikowany w 2024 r. na podstawie 25 przeglądów systematycznych, w tym 15 metaanaliz zawierających badania prowadzone na całym świecie. Wyniki pokazały pozytywne skutki podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w wielu aspektach, we wszystkich grupach wiekowych, bez jakichkolwiek dowodów na negatywne efekty (Żak, Pękala, 2024). Dodatkowo ustalono wysoki stopień wiarygodności dowodów skuteczności tego podejścia w przypadku depresji, ogólnej kondycji psychicznej oraz postępów w realizacji indywidualnych celów osób dorosłych. W grupie niepełnoletnich wyniki wskazywały na umiarkowany stopień wiarygodności dowodów skuteczności, co oznacza, że istnieje potrzeba dalszych badań. 

W kontekście psychiatrycznym warto zwrócić uwagę na zjawisko tzw. „efektu Ptaka Dodo”, zgodnie z którym bez względu na podejście każdy nurt terapeutyczny jest skuteczny (Lubosky i wsp., 2002; Wampol, 2010). Efekt ten jest inspirowany Ptakiem Dodo z powieści Alicja w Krainie Czarów autorstwa Lewisa Carrolla, który ogłosił wszystkich bohaterów zwycięzcami. Badania porównujące skuteczność nurtu skoncentrowanego na rozwiązaniach z innymi znanymi podejściami także pokazały wyniki zgodnie z efektem Ptaka Dodo. Mianowicie podobne wyniki na kwestionariuszu objawów depresji były zgłoszone przez uczestników w 6 sesjach skoncentrowanych na rozwiązaniach, jak i w przypadku uczestników terapii interpersonalnej (Wettersten i wsp., 2005). Dodatkowo uczestnicy zadeklarowali podobny poziom satysfakcji oraz przymierza terapeutycznego.
Podobne wyniki zaobserwowano w badaniach porównujących terapię skoncentrowaną na rozwiązaniach z terapią poznawczo-behawioralną (CBT), zarówno w przypadku dorosłych, jak i niepełnoletnich. Retrospektywne badanie porównawcze obejmujące 160 dorosłych, którzy korzystali z usługi centrum psychologii klinicznej w Wielkiej Brytanii, wykazało podobną poprawę globalnego funkcjonowania według oceny terapeuty (Rothwell, 2005). Jedyna zaobserowana różnica polegała na czasie wymaganym do osiągnięcia poprawy, który był o połowę krótszy w przypadku terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach niż CBT, tj. średnio dwie vs. pięć sesji. Dodatkowo znaczący procent uczestników terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach potrzebował tylko jednej sesji, aby uzyskać poprawę. 

Podobne pozytywne wyniki zanotowano w badaniach porównawczych prowadzonych na 239 dzieciach w wieku 5–17 lat, zarówno w oparciu na ocenie dokonanej przez same dzieci, jak i przez ich rodziców (Corcoran, 2006). Terapie w obu nurtach były prowadzone przez ograniczoną liczbę sesji, liczących od czterech do sześciu spotkań. Jedyna zaobserwowana różnica polegała na liczbie uczestników, którzy ukończyli procesy terapeutyczne, tj. odsetek uczestników, którzy uczęszczali na terapię skoncentrowaną na rozwiązaniach do samego końca trwania procesu, był większy niż w przypadku CBT, tj. 41,2% vs. 27%. Cechy dziecka lub rodziców nie były istotnymi zmiennymi związanymi z rezygnacją, co oznacza, że jedynym wytłumaczeniem może być specyfika samej terapii. Za poparciem tego argumentu przemawia istotny statystycznie, ogólnie wyższy wskaźnik rezygnacji z CBT w porównaniu do innych siedmiu nurtów terapeutycznych, m.in. psychodynamicznego czy interpersonalnego (Cuijpers i wsp., 2008). 

Podsumowując, pomimo albo może dzięki specyficznemu sposobowi pracy ze zjawiskiem diagnozowania istniejące wyniki badań sugerują, że terapia lub psychoterapia prowadzona w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniach jest empirycznie udowodnioną i skuteczną metodą prowadzoną w kontekście psychiatrycznym, osiągającą podobne pozytywne efekty jak inne dotychczas przebadane nurty psychoterapeutyczne, a przy tym wymagającą o połowę mniej czasu i mniejszej liczby sesji, co wynika z jej krótkoterminowego charakteru. Dodatkowo proces skoncentrowany na rozwiązaniach cechuje większe prawdopodobieństwo pozostania klientów w procesie terapii aż do momentu osiągnięcia poprawy.

Bibliografia:

1. Aivalioti E.I., Simos P., Basta M., Vgontzas A.N. (2023). Brief Solution-Focused Therapy in schizophrenia: A preliminary study of family characteristics and psychopathology. 34(1): s. 36–43. 
2. Carlisle J. (2013). Solution-focused therapy groups for borderline personality disorder: A preliminary study. Niepublikowana praca doktorska. Uniwersytet w Edynburgu.
3. Chung S.A., Yang S. The effects of solution-focused group counseling program for the families with schizophrenic patients. Journal of Korean Academic Nursing, 2004, 34(7): s. 1155–1163. 
4. Corcoran J. (2006). A comparison group study of solution-focused therapy versus „treatment-as-usual” for behavior problems in children. Journal of Social Service Research, 33(1): s. 69–81. 
5. Cuijpers P., van Straten A., Andersson G., van Oppen P. (2008). Psychotherapy for depression in adults: A meta-analysis of comparative outcome studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 76(6): s. 909–22. 
6. Eakes G., Walsh S., Markowski M., Cain, H., Swanson, M. (1997). Family centred brief solution‐focused therapy with chronic schizophrenia: A pilot study. Journal of Family Therapy, 19(2): s. 145–58. 
7. Erdoğan E., Demir S. (2022). The effect of solution focused group psychoeducation applied to schizophrenia patients on self-esteem, perception of subjective recovery and internalized stigmatization. Issues in Mental Health Nursing, 43(10): s. 944–54. 
8. Franklin C., Hai A.H. (2021). Solution-focused brief therapy for substance use: A review of the literature. Health & Social Work, 46(2): s. 103–14. 
9. Furman B. (2022). Zastosowanie podejścia SFBT w pracy z młodzieżą na przykładzie metody Mission Possible. Warsztat organizowany przez Centrum Terapii Krótkoterminowej, Łódź.
10. Helsinki Psychotherapy Study Group, Knekt P., Lindfors O., Renlund C., Kaipainen M., Mäkelä, P., Järvikoski A., Maljanen T., Marttunen M.J., Raitasalo R., Härkänen T., Virtala E., Rissanen H., Laine H., Hannula J., Aalberg V. (2004). A randomized trial on the effect of four forms of psychotherapy on depressive and anxiety disorders: Design, methods and results on the effectiveness of short-term psychodynamic psychotherapy and solution focused therapy during a one-year follow-up. KELA.
11. Hsu K.S., Eads R., Lee M.Y., Wen Z. (2021). Solution-focused brief therapy for behavior problems in children and adolescents: A meta-analysis of treatment effectiveness and family involvement. Children and Youth Services Review, 120: s. 105620.
12. Luborsky L., Rosenthal R., Diguer L., Andrusyna T.P., Berman J.S., Levitt J.T., Seligman D.A., Krause E.D. (2002). The Dodo bird verdict is alive and well – mostly. Clinical Psychology: Science and Practice, 9(1): s. 2–12.
13. Kim J.S., Smock S., Trepper T.S., McCollum E.E., Franklin C. (2010). Is solution-focused brief therapy evidence-based? Families in Society, 91(3): s. 300–6.
14. Knekt P., Heinonen E., Härkäpää K., Järvikoski A., Virtala E., Rissanen J., Lindfors O., The Helsinki Psychotherapy Study Group. (2015). Randomi­zed trial on the effectiveness of long- and short-term psychotherapy on psychosocial functioning and quality of life during a 5-year follow-up. Psychiatry Research, 229(1–2): s. 381–8. 
15. Knekt P., Lindfors O., Laaksonen M.A., Renlund C., Haaramo P., Härkänen T., Virtala E. (2011). Quasi-experimental study on the effectiveness of psychoanalysis, long-term and short-term psychotherapy on psychiatric symptoms, work ability and functional capacity during a 5-year follow-up. Journal of Affective Disorders, 132(1–2): s. 37–47. 
16. Laurila M., Lindfors O., Knekt P., Heinonen E. (2024). The effect of individual short-and long-term psychotherapy on perceived social support: Analysis of secondary outcomes of a randomized clinical trial. Nordic Journal of Psychiatry, 78(3): s. 230–7. 
17. Marttunen M., Välikoski M., Lindfors O., Laaksonen M.A., Knekt P. (2008). Pretreatment clinical and psychosocial predictors of remission from depression after short-term psychodynamic psychotherapy and solution-focused therapy: A 1-year follow-up study. Psychotherapy Research, 18(2): s. 191–9. 
18. Mattila A., Brandt-Pihlström M., Katajainen A. (1997). „Elämän tienhaarassa” masennus: filosofinen ja ratkaisukeskeinen lähestymistapa. Suomen Lääkärilehti, 9: s. 1049–54.
19. McKergow M. (2024). SFBT Is Now the Most Commonly Used Therapy in Finland: Interview With Peter Sundman, Ben Furman and Riitta Malkamäki. Journal of Solution Focused Practices, 8(1). https://doi.org/10.59874/001c.118339.
20. Rothwell N. (2005). How brief is Solution Focused Brief Therapy? A comparative study. Clinical Psychology and Psychotherapy, 12: s. 402–5. 
21. Samochowiec A., Chęć M., Kołodziej Ł., Samochowiec J. (2015). Zaburzenia używania alkoholu: Czy nowe kryteria diagnostyczne implikują zmianę strategii terapeutycznych? Alcoholism and Drug Addiction, 28(1): s. 55–63. 
22. Schmit E.L., Schmit M.K., Lenz A.S. (2016). Meta-analysis of solution-focused brief therapy for treating symptoms of internalizing disorders. Counseling Outcome Research and Evaluation, 7(1): s. 21–39. 
23. Wampold B.E. (2010). The basics of psychotherapy: An introduction to theory and practice, American Psychological Association.
24. Wróblewski M. (2012). Polityka standardów. Konstruowanie pola obiektywności w diagnostyce psychiatrycznej na przykładzie DSM-III. Kultura i Edukacja, 4 (90): s. 64–87. 
25. Żak A.M., Pękala K. (2024). Effectiveness of solution-focused brief therapy: An umbrella review of systematic reviews and meta-analyses. Psychotherapy Research: 1–13.