Przemoc psychiczna, fizyczna, seksualna w gabinecie terapeuty

Chcesz dowiedzieć się więcej? Weź udział w XIX OGÓLNOPOLSKIM KONGRESIE PEDAGOGÓW I PSYCHOLOGÓW SZKOLNYCH!

Doświadczenie przemocy w dzieciństwie

Przemoc wobec dziecka ma swój wyraz w szerokim wachlarzu zachowań i kar, jakie stosują dorośli wobec dzieci (Grabowiec, 2011). Niemniej jednak przejawy złego traktowania dzieci zawsze niosą cierpienie, a ich konsekwencje mogą rzucić piętno na całe późniejsze życie jednostki. Przemoc może występować pod różnymi postaciami, może być również niezauważalna dla otoczenia (Kubacka-Jasiecka, 2010). „Przestępstwa popełniane przeciwko rodzinie są najczęstsze, trudno wykrywane i rzadko ujawniane” (Kubacka-Jasiecka, 2010). Przemoc w rodzinie (ang. domestic violence) jest definiowana jako „każdy akt agresji fizycznej, w tym przymusu psychicznego, zastraszania lub nadmiernej kontroli stosowanej w systemie, jaką tworzy rodzina” (Miller, 2007). Ponadto, jak twierdzi Olivero (2010), wielu badaczy uważa, że przemocą w rodzinie są również zaniedbania oraz nadużycia seksualne. Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” proponuje następującą definicję: „Przemoc w rodzinie to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody”. Co więcej, Pogotowie dla Ofiar Przemocy przyjmuje, że przemoc w rodzinie jest przede wszystkim intencjonalna, istnieje nierówność sił, narusza prawa i dobra osobiste, a także powoduje cierpienie i ból.

Ofiarami przemocy wewnątrzrodzinnej są przede wszystkim dzieci, a w polskiej literaturze problematyka maltretowanego dziecka pojawia się rzadko. Może to mieć związek z powszechnością tego zjawiska w naszym społeczeństwie (Pospiszyl, 1999) i, jak wskazują badania Sajkowskiej (2001), przemoc wobec dzieci wciąż jest traktowana jako najskuteczniejsza metoda wychowawcza. Przemoc wobec dziecka ma wiele różnych form. Literatura przedmiotu najczęściej opisuje cztery formy złego traktowania dzieci. Należą do nich: przemoc fizyczna (ang. physical abuse), przemoc psychiczna i emocjonalna (ang. emotional abuse), przemoc seksualna (ang. sexual abuse) oraz zaniedbywanie (ang. neglect) (Pospiszyl, 1994; Sajkowska, 1994; Brągiel, 1996; Butchart i wsp., 2006; Norman i wsp., 2012). Pospiszyl (1994) sugeruje, że różne formy krzywdzenia często występują łącznie: przemoc fizyczna występuje z przemocą psychiczną, a aktom seksualnego nadużycia zazwyczaj towarzyszą dwie powyższe formy złego traktowania. Browne i Herbert (1999) zaproponowali dwuczynnikową klasyfikację przemocy w rodzinie, która zawiera wiele podstawowych przejawów złego traktowania. Autorzy uznali, że każdy rodzaj przemocy może przybierać formę aktywną lub bierną. Przemoc aktywna to najróżniejsze akty przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej, które bezpośrednio są kierowane na ofiarę. Natomiast przemoc bierna to wszelkiego rodzaju zaniedbania, zarówno fizyczne, psychiczne, jak i seksualne, gdzie złość okazywana jest poprzez brak zainteresowania oraz unikanie wchodzenia w relacje. Tak więc ewidentne działania skierowane przeciwko dziecku to formy aktywne, natomiast brak zainteresowania i zapobiegania im to formy pasywne.

Definicja przemocy

W literaturze psychologicznej i socjologicznej znane są liczne definicje opisujące przemoc w rodzinie. W większości odnoszą się do opisu zachowania sprawcy, jego intencji oraz skutków urazu u ofiary (Izdebski i wsp., 2004). Kubacka-Jasiecka (2010) zwraca uwagę, że przemoc bywa często utożsamiana z agresją, choć te pojęcia mają odmienne znaczenie i zakres, oraz podaje, że agresja jest terminem czysto psychologicznym, natomiast przemoc ma charakter społeczno-kulturowy i odwołuje się do sfery wartości i moralności. Nieco inaczej wskazuje Mellibruda (1993), pisząc, iż „przemoc jest intencjonalnym naruszeniem mocy oraz wszelkich praw i dóbr osobistych jednostki w sposób uniemożliwiający jej obronę i powodującą szkody psychiczne, fizyczne, symboliczne, materialne”. Najczęściej jednak uważa się, iż „przemoc służy do realizacji celów stosującej jej jednostki oraz jest możliwa wówczas, kiedy istnieje nierównowaga sił, jest także nadużyciem własnej przewagi fizycznej bądź społecznej, aby wymusić na drugiej osobie określone zachowanie” (Pospiszyl, 1999).

Większość definicji przemocy bierze pod uwagę trzy podstawowe kryteria. Są to: rodzaj zachowania sprawcy, intencje działania sprawcy i skutki przemocy (Mazur, 2002). Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Polsce (PARPA) wskazuje, że „przemoc domowa, zwana też przemocą w rodzinie, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody” (Michalska i Jaszczak-Kuźmińska, 2007). Pospiszyl (1999), uwzględniając wszystkie trzy kryteria definicyjne przemocy, określa ją jako: „wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich”. Zdaniem Melibrudy (1993), pomijając kwestię tego, czy przemoc jest opisywana z punktu widzenia psychologicznego, prawnego, moralnego lub społecznego, posiada jednak wspólne cechy: przede wszystkim jest intencjonalna, dotyczy naruszenia praw osobistych, powoduje szkody, jest powtarzalna, odpowiedzialny jest za nią sprawca i nie zawsze jest usankcjonowana karą. Stratton (1986), który jako pierwszy użył terminu „abuse (nadużycie)”, ujmuje negatywne formy traktowania z perspektywy relacji, jasno określając, że „przemoc ma miejsce wtedy, kiedy jakaś osoba zachowuje się wobec drugiej w sposób sprzeczny z wymaganiami relacji, która występuje pomiędzy nimi”. Natomiast z punktu widzenia prawa przemoc to przestępstwo, które najczęściej określa art. 207 Kodeksu karnego i dotyczy znęcania się fizycznego lub psychicznego nad członkiem rodziny (Kubacka-Jasiecka i Lipowska-Teutsch, 1997).

Jak można powyżej zauważyć, istnieje wiele podejść i definicji przemocy. Świadczy to bowiem o złożoności tego zjawiska. Trudno znaleźć definicję przemocy, która obejmuje jej wszelkie znaczenia. Nie ulega jednak wątpliwości, że przemoc jest zjawiskiem negatywnym i moralnie złym. W klasyfikacji DSM-V bycie ofiarą molestowania, znęcania się lub zaniedbywania przez członka rodziny może stać się obszarem zainteresowania klinicznego lub może stać się ważnym czynnikiem uwzględnianym w ocenie i leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi. W przypadku wielu zaburzeń psychicznych, może mieć wpływ na proces ustalenia rozpoznania i planowania leczenia (DSM-V, 2013; Święcicki i Gałecki, 2015).

Przemoc fizyczna (ang. physical abuse)

Przemoc fizyczna jest najbardziej znaną formą złego traktowania dzieci. Pospiszyl (1994) określa przemoc fizyczną jako wszelkie nieprzypadkowe akty zachowań z użyciem siły, w konsekwencji których dziecko odczuwa ból i cierpienie. Podobnie fizyczne nadużycie definiują Butchart i wsp. (2006), uznając, że jest to celowe wykorzystywanie siły fizycznej wobec dziecka, powodujące narażenie życia i zdrowia dziecka oraz utratę jego godności i najczęściej dotyczące środowiska rodzinnego. Badura-Madej i Dobrzyńska-Mesterhazy (2000) uznają, że „przemoc fizyczna jest zachowaniem intencjonalnym, niosącym ryzyko uszkodzenia ciała, niezależnie, czy do tego dochodzi”. Soriano (2002) uważa, że przemoc fizyczna jest najbardziej znaną formą złego traktowania i określa ją za pomocą następującej definicji: „wszelkie działania nieakcydentalne, prowadzone przez jakąkolwiek osobę, które wywołuje u dziecka uszczerbek fizyczny lub chorobę, lub też stawia je w poważnym niebezpieczeństwie odniesienia szkody fizycznej lub choroby”. Badura-Madej i Dobrzyńska-Mesterhazy (2000) wskazują na następujące przejawy przemocy fizycznej: popychanie, policzkowanie, szarpanie za włosy, uderzanie pięścią, paskiem lub przy użyciu innych przedmiotów, kopanie, przypalanie, duszenie, rzucanie przedmiotami, drapanie, plucie, krępowanie lub uwięzienie i świadome stwarzanie niebezpiecznych sytuacji, stanowiących zagrożenie. Pospiszyl (1994) zwraca także uwagę na fakt, iż przemoc fizyczna wobec dziecka obejmuje swoim zasięgiem wiele form zachowania, które mogą występować w postaci: czynnej (która obejmuje wszelkie formy bicia: klapsy, kopanie, szarpanie, duszenie, oparzenia, popychanie, a także usiłowanie bądź dokonanie zabójstwa); biernej (która przejawia się w postaci zakazów ograniczających drugą osobę, a także ograniczenia pożywienia, snu). Według klasyfikacji DSM-V, fizycznym znęcaniem się nad dzieckiem nazywamy celowe (zamierzone) powodowanie urazów u dziecka, w zakresie od niewielkich zasinień po ciężkie złamania lub zgon, poprzez uderzanie pięścią, bicie, kopanie, gryzienie, potrząsanie, rzucanie, ranienie, duszenie, uderzanie, przypalanie i każdą inną metodę stosowaną przez rodzica (DSM-V, 2013; Święcicki i Gałecki, 2015). Według klasyfikacji DC, relacja, w której dochodzi do przemocy fizycznej, charakteryzuje się poważną fizyczną przemocą, niejasnymi granicami oraz nadmierną kontrolą ze strony rodzica (Senator, 2007).

Przemoc psychiczna i emocjonalna (ang. psychological and emotional abuse)

Pojęcie przemocy psychicznej pojawiło się dość późno, bo dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku (Grabowiec, 2011). Soriano (2002) podkreśla, że „dziecko, aby poczuć się bezpiecznie na płaszczyźnie emocjonalnej, potrzebuje bliskości i kontaktu ze swoimi rodzicami”. Pozbawienie dziecka tej relacji może spowodować poważne zakłócenia zdrowia na poziomie psychicznym, emocjonalnym lub fizycznym. Mazur (2002) twierdzi, że „szkody, jakie wyrządza przemoc psychiczna, są niewymierzalne i uznaje, iż znęcanie psychiczne jest morderstwem duszy”. Zwraca uwagę, że przemoc emocjonalna nie pozostawia śladów, dlatego też trudno jest określić, jakie są rozmiary psychicznego znęcania. Browne i Herbert (1999) natomiast zdefiniowali „przemoc psychiczną jako obrażenia psychiczne, które powodują istotne szkody w zakresie obniżenia możliwości psychicznych jednostki”. Mellibruda (2001) uznaje, że istnieją dwie formy przemocy psychicznej – pierwsza ma miejsce w sytuacji, kiedy to dziecko jest ofiarą przemocy psychicznej, druga natomiast w momencie, kiedy dziecko jest obserwatorem stosowania przemocy psychicznej wobec innych członków rodziny. Badura-Madej i Dobrzyńska-Metserhazy (2000) uznają, że „przemoc psychiczna zawiera przymus i groźby, zastraszanie i emocjonalne wykorzystywanie”. Soriano (2002) przyjmuje natomiast, że „maltretowanie emocjonalne to chroniczna wrogość, wyrażana słownie w formie obelg, drwin, lekceważenia, krytyki, gróźb porzucenia oraz nieustanne blokowanie dziecięcych inicjatyw przez dorosłych”. Butchart i wsp. (2006) twierdzą, że przemoc psychiczna czy też emocjonalna może obejmować pojedyncze incydenty, jak i chroniczny przejaw złego zachowania rodziców wobec dzieci, który występuje w sytuacji, kiedy dzieci nie otrzymują odpowiedniego dla swojego poziomu rozwojowego wsparcia w środowisku rodzinnym.

Ponadto uznają oni, że przemoc psychiczna skutkuje zaburzeniem na poziomie fizycznym, psychicznym, duchowym, moralnym oraz społecznym. Amerykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci (ang. The American Professional Society on the Abuse of Children) przyjmuje, że „maltretowanie psychiczne oznacza powtarzający się wzorzec zachowań opiekuna lub skrajnie drastyczne wydarzenie, które powodują u dziecka poczucie, że jest nic nie warte, złe, niekochane, niechciane, zagrożone i że jego osoba ma wartość jedynie wtedy, gdy zaspokaja potrzeby innych” (Grabowiec, 2011). Krzywdzenie emocjonalne czy też psychiczne występuje i zaznacza się w postaci szeregu zachowań. Butchart i wsp. (2006) wymieniają następujące zachowania: ograniczenie ruchu, poniżanie, obwinianie, groźby, ośmieszanie, wszelkie formy odrzucenia oraz wrogiego nastawienia. Organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka Amnesty International wskazuje natomiast, że znęcanie psychiczne przejawia się w następujących formach zachowania: izolacja, ograniczenie snu i pożywienia, narzucanie własnych przekonań, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie), hipnoza, narkotyzowanie, a także groźby pozbawienia życia (Pospiszyl, 1994).

Amerykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci (ang. The American Professional Society on the Abuse of Children) z kolei wyróżnia następujące formy przemocy emocjonalnej: odtrącanie, zastraszanie, wyzyskiwanie, odmowa reakcji emocjonalnych, izolowanie, zaniedbywanie rozwoju umysłowego oraz opieki medycznej (Grabowiec, 2011). Glaser (2003) wymienia pięć form przemocy emocjonalnej: uczuciowa niedostępność, brak reakcji emocjonalnych i zaniedbywanie; przypisywanie dziecku negatywnych cech; niekonsekwentne i niewłaściwe dla rozwoju dziecka interakcje (stawianie dziecku wygórowanych oczekiwań, nadmierna opiekuńczość, narażanie na traumatyczne wydarzenia); nieuznawanie lub lekceważenie indywidualności i odrębności dziecka; uniemożliwienie dziecku adaptacji społecznej.

Według klasyfikacji DSM-V za psychiczne znęcanie się nad dzieckiem uznaje się wszelkie nieprzypadkowe czyny werbalne lub symboliczne dokonywane przez rodzica lub opiekuna dziecka, które skutkują lub z dużym prawdopodobieństwem spowodują znaczne szkody u dziecka. Przykładami psychicznego znęcania się nad dzieckiem jest krzyczenie na dziecko, uwłaczanie mu lub upokarzanie go, grożenie, krzywdzenie/porzucanie lub grożenie, że sprawca skrzywdzi/porzuci ludzi albo przedmioty, na których zależy dziecku, więzienie dziecka, nieuzasadnione robienie z dziecka „kozła ofiarnego”, zmuszanie do zadawania bólu sobie lub innym, nadmierne karanie dziecka (DSM-V, 2013; Święcicki i Gałecki, 2015). Zgodnie z klasyfikacją DC, relacja, w której dochodzi do przemocy psychicznej, charakteryzuje się dotkliwymi, emocjonalnie krzywdzącymi treściami, niejasnymi granicami oraz nadmierną kontrolą ze strony rodzica (Senator, 2007).

Przemoc seksualna (ang. sexual abuse)

Popiszyl (1999) uważa, że nadużycia seksualne są formą przemocy, która wymaga specjalnego potraktowania. Autorka wychodzi bowiem z założenia, że sfera życia seksualnego jest inaczej regulowana w różnych kulturach, i uznaje przy tym, że w krajach europejskich oraz amerykańskich istnieją nienaruszalne zjawiska seksualne, które są potępiane i prawnie regulowane w kręgu tych społeczności. W Polsce należą do nich: obcowanie płciowe z małoletnim, kazirodztwo, gwałt. Istnieje wiele definicji przemocy seksualnej wobec dzieci (ang. child sexual abuse), które – jak się okazuje – niekoniecznie bywają ze sobą zgodne. W literaturze obok przemocy seksualnej wobec dzieci można spotkać wiele innych terminów na określenie tego samego zjawiska, są to: wykorzystywanie seksualne, nadużycia seksualne, molestowanie czy też krzywdzenie seksualne (Sajkowska, 2002). W artykule będą zamiennie używane wymienione powyżej określenia. Badura-Madej i Dobrzyńska-Mesterhazy (2000) przyjmują, że „przemoc seksualna polega na zmuszaniu osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu aktywności seksualnej, gdy osoba nie jest w pełni świadoma, bez pytania o jej zgodę lub gdy obawia się odmówić”. Ponadto autorki uznają, że wywieranie przymusu może polegać na użyciu siły fizycznej bądź groźbach jej użycia. Podkreślają również, że nadużycia seksualne współwystępują z przemocą fizyczną i psychiczną. Butchart i wsp. (2006) przyjmują, że wykorzystywanie seksualne występuje, kiedy dziecko bierze udział w aktywności seksualnej, której nie jest w stanie w pełni zrozumieć i nie może wyrazić świadomej zgody.

Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization) podobnie określa wykorzystywanie seksualne i przyjmuje, że „aktywność seksualna może dotyczyć: namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne, wykorzystywania dziecka do prostytucji lub innych działań seksualnych, wykorzystywania dziecka w celu produkcji materiałów pornograficznych” (Krug i wsp., 2002). Soriano (2002) natomiast definiuje wykorzystywanie seksualne jako takie kontakty i interakcje między dzieckiem a dorosłym, w których dorosły (agresor) używa dziecka do podniecenia seksualnego samego siebie, dziecka lub osoby trzeciej. Autor wyróżnia przy tym istnienie kilku typów wykorzystywania seksualnego: kazirodztwo, gwałt, dręczenie seksualne oraz wykorzystywanie seksualne bez kontaktu fizycznego. Według klasyfikacji DSM-V seksualne znęcanie się nad dzieckiem oznacza każdą czynność seksualną dotyczącą dziecka, która ma zapewnić zaspokojenie potrzeb seksualnych rodzica. Seksualne znęcanie się dotyczy takich czynności, jak dotykanie genitaliów dziecka, penetrację, kazirodztwo, gwałt, czyny homoseksualne i nieobyczajne eksponowanie się. Seksualne znęcanie się dotyczy także wykorzystywania dziecka przez rodzica bez kontaktu i udziału fizycznego, np. wymuszanie, oszukiwanie, kuszenie, grożenie lub wywieranie nacisku na dziecko, by brało udział w czynnościach dających zaspokojenie seksualne innym osobom, bez bezpośredniego kontaktu między dzieckiem a osobą znęcającą się (DSM-V, 2013; Święcicki i Gałecki, 2015). Klasyfikacja DC opisuje taką relację jako charakteryzującą się brakiem szacunku dla granic fizycznych oraz silnie zerotyzowaną intruzyjnością (Senator, 2007).

Doświadczenie zaniedbywania w dzieciństwie

Pomimo wysokiej częstości występowania zaniedbywanie dzieci jest niedostatecznie uznawane za rodzaj przemocy, bowiem istnieje niewiele prac poświęconych tej tematyce (Gajowy i Simon, 2002). Istnieje szereg wątpliwości co do kategorii, w jakiej powinno znaleźć się zaniedbanie. Liczne wątpliwości są związane z tym, że badacze nie są zgodni, czy zaniedbanie powinno być oddzielną kategorią, czy też podkategorią, ponieważ dzieci doznające zaniedbania doświadczają przy tym często innych form przemocy (Lewin i Herron, 2007). Kontrowersje wokół zjawiska zaniedbania dotyczą również samej definicji tego zjawiska. Cawson i wsp. (2000) twierdzą, że zaniedbanie zachodzi w sytuacji braku opieki rodzicielskiej. Stevenson (1998) natomiast uważa, że zaniedbanie przejawia się w szerokim zakresie zachowania, od braku opieki rodzicielskiej do braku nadzoru i kontroli. Nieco inne spostrzeżenie czyni Dubowitz (1993), przyjmując założenie, że zaniedbanie występuje w momencie, gdy niezależnie od przyczyny potrzeby dzieci są niezaspokojone. Pospiszyl (1994) rozumie zaniedbanie jako niezapewnienie lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb jednostce. Glaser (2002) natomiast przyjmuje, że zaniedbanie występuje, kiedy brakuje interakcji w relacji rodzic – dziecko, a ponadto wtedy, kiedy rodzice są niedostępni dla swoich dzieci i nie wyrażają wobec nich emocjonalnych reakcji. Mazur (2002) proponuje klasyfikację dwóch form zaniedbania: zaniedbanie fizyczne i zaniedbanie psychiczne.

Zaniedbanie fizyczne (ang. physical neglect) oraz zaniedbanie emocjonalne (ang. emotional neglect)

Zaniedbanie fizyczne jest związane z brakiem należytej opieki, natomiast zaniedbanie psychiczne dotyczy obojętności, nieokazywania uczuć, lekceważenia emocjonalnego i lekceważenia psychicznych potrzeb dziecka (Mazur, 2002). Brągiel (1998) również sugeruje, że zaniedbanie obejmuje sferę psychiczną, jak i fizyczną. Soriano (2002) zwraca uwagę, że zaniedbywanie dzieci to sytuacje, w których najbardziej podstawowe potrzeby dziecka nie są zaspokajane przez osoby za to odpowiedzialne. Podkreśla przy tym, że zaniedbanie może być zamierzone lub może powstać na skutek nieuświadomienia, z braku wiedzy bądź z niezdolności do odpowiedniego zajmowania się dziećmi. Browne i Herbert (1999) uznają, że zaniedbanie jest przejawem złego traktowania, ale często nie jest postrzegane przez sprawców i ofiary jako przemoc, nie angażuje bowiem siły fizycznej, choć może powodować skutki tak fizyczne, jak i psychiczne. Butchart i wsp. (2006) uważają, że zaniedbanie występuje, kiedy rodzice nie są w stanie zapewnić swoim dzieciom ochrony zdrowia, edukacji, rozwoju emocjonalnego, żywności, schronienia, bezpiecznych warunków życia. Soriano (2002) jako najbardziej powszechne formy zaniedbania dzieci wymienia: brak kontroli, porzucenie, zaniedbany ubiór, zaniedbany stan zdrowia, zaniedbanie wychowawcze. Klasyfikacja DSM-V opisuje zaniedbywanie dziecka jako potwierdzony lub podejrzewany skandaliczny czyn lub pominięcie dokonane przez rodzica lub opiekuna, które pozbawia dziecko możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb koniecznych dla rozwoju danej osoby i przez to skutkują lub stanowią o ryzyku wyrządzenia dziecku szkody fizycznej lub psychologicznej. Definicja zaniedbywanego dziecka obejmuje porzucenie, brak właściwego nadzoru, niezdolność do zaspokajania niezbędnych potrzeb emocjonalnych lub psychologicznych, niepowodzenie w zapewnieniu właściwej edukacji, opieki medycznej, zapewnienia pożywienia, schronienia i/lub ubrań (DSM-V, 2013; Święcicki i Gałecki, 2015). Klasyfikacja DC określa zaniedbanie jako zbyt małe zaangażowanie rodzica, które charakteryzuje się brakiem poczucia łączności z dzieckiem przejawiającym się w niskiej jakości opieki sprawowanej bezpośrednio przez rodzica (Senator, 2007).

Doświadczenia wszelkich form przemocy, w szczególności kiedy dotykają dzieci, nie mogą być obojętne dla ich zdrowia psychicznego i fizycznego. Przemoc psychiczna, fizyczna, seksualna czy też zaniedbanie, a zatem doświadczenia wszelkiej krzywdy i cierpienia, które niejednokrotnie sprawiają najbliżsi, tudzież rodzice, niosą za sobą szereg konsekwencji. Do najpoważniejszych długotrwałych następstw doznawania przemocy należy zaliczyć utratę poczucia bezpieczeństwa, które jest niezbędne do prawidłowego rozwoju emocjonalnego i poznawczego człowieka (Izdebski i wsp., 2004). Negatywne doświadczenia w dzieciństwie związane z doświadczeniem stresu, takie jak wykorzystywanie seksualne, przemoc fizyczna, przemoc psychiczna i zaniedbania, mają swoje późniejsze skutki w rozwoju wielu problemów somatycznych i psychicznych (Christoffersen i DePanfilis, 2009).

Rozpowszechnienie zjawiska przemocy na podstawie ogólnopolskich analiz i raportów

• Przemoc może występować w każdej relacji, sprawcą może być każdy.
• W 2019 r. przemoc w rodzinie zgłaszały najczęściej kobiety.
• Interwencje dotyczyły zazwyczaj więcej niż jednego rodzaju przemocy. Najczęściej była to przemoc psychiczna oraz towarzysząca jej przemoc fizyczna. Na trzecim miejscu według statystyk było zaniedbanie. Ofiarami przemocy najczęściej były dzieci (59,2%). W przypadku osób dorosłych – kobiety (na podstawie raportu Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, 2019 r.).
• Liczba zarejestrowanych przez Policję „Niebieskich Kart”:
  • rok 2019 – 166 102,
  • rok 2020 – 164 065,
  • rok 2021 – 141 409.
     

Z analizy wynika, że najczęściej stosowaną formą przemocy w rodzinie jest przemoc psychiczna, następnie fizyczna, seksualna, ekonomiczna, inna (na podstawie: Sprawozdanie z realizacji procedury „Niebieskie Karty” z lat 2012–2021).

Gdzie można zgłaszać przemoc w rodzinie:

• policja,
• ośrodek pomocy społecznej/gminny zespół interdyscyplinarny do spraw przeciwdziałania przemocy w rodzinie,
• ośrodek interwencji kryzysowej,
• specjalistyczny ośrodek wsparcia dla ofiar przemocy,
• „Niebieska Linia”,
• telefony zaufania.
   

Rodzaje oferowanej pomocy:

• Osoby doświadczające przemocy mają zagwarantowane ustawowo prawo do bezpłatnej pomocy i wsparcia, w tym pomocy prawnej, poradnictwa medycznego, psychologicznego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego, a ponadto do korzystania z pomocy w ramach interwencji kryzysowej, ochrony przed dalszym krzywdzeniem, w tym zakaz kontaktowania się sprawcy i zapewnienie schronienia.
• Procedura „Niebieskiej Karty”, która jest uruchamiana w wyniku zgłoszenia przez ofiarę przemocy lub członka rodziny. Świadek przemocy może zgłosić podejrzenie o stosowaniu przemocy. Mogą to zrobić jednostki organizacyjne, np.: organizacje pomocy społecznej, policja, ochrona zdrowia, oświata, gminne ośrodki rozwiązywania problemów alkoholowych, jeśli podjęły uzasadnione podejrzenie o istnieniu przemocy domowej.
• Osoby doświadczające przemocy mogą korzystać z pomocy takich instytucji, jak: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki interwencji kryzysowej, specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, sąd rodzinny i opiekuńczy, policja i prokuratura. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nakłada również na osoby, które z racji swoich obowiązków zawodowych powzięły podejrzenie o przestępstwie przemocy w rodzinie, powiadomienie policji lub prokuratury, np. nauczyciele.

Kto może zgłosić: osoba doświadczająca przemocy, świadkowie zdarzeń, wszystkie osoby podejrzewające istnienie zjawiska przemocy, jednostki organizacyjne itd.

Formy oddziaływań psychologicznych i psychoterapeutycznych w kontekście zjawiska przemocy i jej skutków:

• wsparcie, pomoc psychologiczna prowadzona w ramach interwencji kryzysowej (np. psychoedukacja, motywowanie do zmian, rozwijanie samodzielności, budowanie poczucia bezpieczeństwa, tworzenie planu pomocy itd.),
• grupy wsparcia dla ofiar przemocy; grupy dla sprawców przemocy,
• psychoterapia rodzinna,
• psychoterapia dla osób doświadczających przemocy,
• psychoterapia sprawców przemocy,
• w kontekście dzieci warto podkreślić ważność terapii traumy opartej na dowodach (tzw. evidence-based practice, EBP). W odniesieniu do leczenia traumy dziecięcej podkreśla się skuteczność przede wszystkim metod opartych na podejściu poznawczo-behawioralnym w modelu terapii skoncentrowanej na traumie (Putnam, 2003; za: Grzegorzewska, 2020).
   

Podsumowanie

Zjawisko przemocy czy też innych negatywnych doświadczeń wieku dziecięcego powinno być obszarem zainteresowania klinicznego i ważnym czynnikiem uwzględnianym w ocenie i leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi. W przypadku wielu zaburzeń psychicznych może mieć wpływ na proces ustalenia rozpoznania i planowania leczenia (Święcicki i Gałecki, 2015). Stąd znajomość zjawiska przemocy, jej form, aspektów prawnych, metod interwencji jest niezwykle ważne – szczególnie dla prowadzenia działań profilaktycznych, interwencyjnych, leczenia, a także diagnozy i oddziaływań psychoterapeutycznych, w tym rozumienia wpływu takich doświadczeń na konceptualizację problemów czy też objawów klienta.

Bibliografia

1. Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000.
2. Bernstein D.P., Fink L., Handelsman L., Foote J., Lovejoy M., Wenzel K. i wsp., Initial reliability and validity of a new retrospective measure of child abuse and neglect. Am J Psychiatry 1994; 151: 1132–1136.
3. Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 1996.
4. Brągiel J., Zaniedbanie dziecka w rodzinie. „Roczniki Socjologii Rodziny”, 1998; 10: 277–288.
5. Brzezińska A., Psychologiczne portrety człowieka, Gdańsk: Wydawnictwo GWP, 2005.
6. Cawson P., Wattam C., i Brooker S., Kelly G. Child maltreatment in the United Kingdom a study of the prevalence of child abuse and neglect. National Society for the Prevention of Cruelty to Children (NSPCC): London 2000.
7. Christoffersen M., DePanfilis D., Prevention of child abuse and neglect and improvements in child development. Child Abuse Rev. 2009; 18: 24–40.
8. Cicchetti D., Doyle C., Child maltreatment, attachment and psychopathology: mediating relations. World Psychiatry. 2016, 15: 89–90.
9. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Fifth edition (DSM-5). Arlington VA: American Psychiatric Association; 2013.
10. Grabowiec A., Samoocena dzieci krzywdzonych w rodzinie, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2011.
11. Grzegorzewska I., Terapia dzieci po urazach psychicznych. [w:] Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A. Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: PWN 2020.
12. Herman J.L., Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2004.
13. International Classification of Diseases. Tenth Edition. ICD-10. Classification of Mental and Behavioral Disorders World Health Organization, Geneva, 1992.
14. Izdebski R., de Barbaro M., Szaszkiewicz W. Przemoc w rodzinie. Maltretowanie fizyczne i wykorzystanie seksualne dzieci i młodzieży. [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, PZWL, Warszawa 2004.
15. Jaworska-Andryszewska P., Rybakowski J. Negatywne doświadczenia dziecięce a powstawanie i przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej. Psychiatr Pol. 2016; 50: 989–1000.
16. Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. Wobec przemocy, Krakó[w:] Wydawnictwo ALL, 1997.
17. Kubacka-Jasiecka D. Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2010.
18. Lew-Starowicz Z. Przemoc seksualna. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, 1992.
19. Lipowska-Teutsch A. Wobec przemocy. Krakó[w:] Wydawnictwo Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, 1997.
20. Mazur J. Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak, 2002.
21. Melibruda J. Oblicza przemocy. Remedium. 1993; 10: 5–6.
22. Mellibruda J. O zjawisku krzywdzenia dzieci w rodzinie. Niebieska Linia. 2001; 2: 6–9.
23. Mellibruda J. Wybrane problemy patologii życia rodzinnego. [w:] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000.
24. Michalska K, Jaszczak-Kuźmińska D. Przemoc w rodzinie. Warszawa: PARPA, 2007.
25. Ożarowska M. Wykorzystywanie seksualne dziecka: istota zjawiska, objawy, skutki. Horyzonty Psychologii. 2011; 1: 89–100.
26. Piekarska A. Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci. [w:] Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka. 2003; 3: 9–19.
27. Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. Warszawa: WSIP, 1994.
28. Pospiszyl I. Razem przeciw przemocy. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak, 1999.
29. Pużyński S, Wciórka J. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Krakó[w:] Vesalius, 1998.
30. Sajkowska M. Krzywdzenie dzieci w świetle badań empirycznych, Remedium, 2001; 5: 1–4.
31. Sajkowska M. Wykorzystywanie seksualne dzieci. Ustalenia terminologiczne, skala zjawiska, oblicza problemu społecznego. [w:] Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 2002; 1: 5–28.
32. Senator D. Klasyfikacja diagnostyczna DC: 0-3R. Klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. Oficyna Wydawnicza: Warszawa, 2007.
33. Soriano A. Przemoc wobec dzieci. Wydawnictwo eSPe, Kraków, 2002.
34. Święcicki Ł, Gałecki P. Kryteria diagnostyczne z DSM-5. Wrocław: Wydawnictwo Edra Urban & Partner, 2015.