Prokrastynacja definiowana jest na różnorodne sposoby, ze względu na aspekty zachowania, które są podkreślane przez teoretyków. Niektórzy autorzy ukazują powiązanie prokrastynacji ze stresem i dyskomfortem: „Prokrastynacja jest opóźnieniem związanym z subiektywnym odczuciem dyskomfortu” (Solomon i Rothblum, 1984: 503). Inni twierdzą, że: „Prokrastynacja zachodzi wtedy, kiedy opóźniamy rozpoczęcie lub ukończenie zaplanowanej czynności do wykonania” (Beswick i Mann, 1994: 391). Piers Steel stwierdza, że „prokrastynacja to dobrowolne opóźnienie zaplanowanych aktywności, pomimo możliwego do przewidzenia pogorszenia sytuacji po opóźnieniu” (Steel, 2007: 65). Pogorszenie sytuacji może dotyczyć jakości wykonania, przesunięcia terminu, obniżenia nastroju i doświadczenia poczucia winy. Definicje te można uznać za wzajemnie uzupełniające się.
Prokrastynacja a lenistwo – podobieństwa i różnice
Badacz prokrastynacji Timothy Pychyl twierdzi, że choć prokrastynacja i lenistwo posiadają wspólne właściwości, takie jak niechęć do działania lub brak silnej motywacji, to nie są tożsame (Pychyl, 2010). Zarówno ludzie leniwi i odwlekający mają trudności motywacyjne, ale w przeciwieństwie do osób leniwych, „odwlekacze” aspirują do osiągnięć i mają intencje ukończenia zadania, choć związane jest to z kosztami – stresem, poczuciem winy, innymi negatywnymi uczuciami (Burton, 2015).
Prokrastynatorzy mają intencje związane z zadaniami, jednak doświadczają problemów w realizacji własnych intencji (intention-action gap) (Rozental i Carlbring, 2014). Ponadto prokrastynacja łączy się z negatywnymi emocjami, bowiem odkładamy czynności, gdyż wzbudziły dyskomfort, a potem ponownie doświadczamy dyskomfortu z powodu zaniedbań (Pychyl, 2013). Osoby leniwe nie muszą mieć żadnych intencji, a brak podejmowania aktywności nie musi łączyć się z żadnym dyskomfortem. Parafrazując, ludzie leniwi nie lubią pracy i jest im z tym dobrze. Prokrastynator odwrotnie, chciałby się zmienić (ma aspiracje i intencje), ale pojawiają się trudności w realizacji intencji. Dla zewnętrznego obserwatora, który patrzy tylko na zachowanie, nie ma różnicy między lenistwem a odwlekaniem, jednak z psychologicznego punktu widzenia istnieje różnica na poziomie wewnętrznym (myśli, emocje).
Poznawczy model prokrastynacji
Australijskie Centrum Klinicznych Interwencji opracowało poznawczy model prokrastynacji, który pozwala dobrze zrozumieć jej powstawanie krok po kroku, jak i pozwala na opracowanie metod profilaktyki i terapii, dzięki ingerencji w poszczególne elementy powstawania zjawiska (Saulsman i Nathan, 2008). Poniżej zamieszczam składowe modelu:
1. Zadanie/cel
Aby prokrastynować, człowiek musi mieć zadanie lub cel, którym postanowił się zająć. Zabieranie się do zadania/celu może przybrać formę pomyślenia, planowania wykonania lub autentycznej próby wykonania. Wspomniane zadanie lub cel może dotyczyć różnych dziedzin życia: nauki, pracy zawodowej, obowiązków domowych, zdrowia, finansów, sfery społecznej, rodziny, ważnych relacji, rozwoju osobistego, podejmowania decyzji.
2. Niepomocne zasady i założenia
Kiedy człowiek „zabiera się” za zadanie lub cel, tylko myśląc lub autentycznie rozpoczynając, jedna lub więcej ze szkodliwych zasad i założeń jest aktywowana w umyśle. Te zasady i założenia są dość ogólne (uogólnione przekonania) i mogą dotyczyć:
- potrzeby kontroli i odpowiedzialności,
- poszukiwania przyjemności,
- lęku przed porażką lub przed brakiem aprobaty,
- lęku przed niepewnością lub katastrofą,
- niskiej pewności siebie,
- braku energii (zmęczenia).
Kiedy zostaną aktywowane w umyśle, zaczynają dalej kierować myśleniem i uczuciami powiązanymi z danym zadaniem, sprawiając, że zadanie staje się awersyjne. Jeśli zadaniem do wykonania jest napisanie wypracowania i zostanie uaktywniona utrwalona zasada dotycząca poszukiwania przyjemności, uczeń zaczyna przykładowo myśleć: „Przyjemności powinny być najpierw, nie chcę wykonywać tych nudnych zadań domowych”. Następnie odczuwa znudzenie i frustrację. Zadanie zaczyna stawać się w tym momencie awersyjne. Uogólnione przekonania (szkodliwe zasady i założenia) wpływają dalej na myślenie i uczucia.
3. Dyskomfort
Kiedy człowiek zauważy u siebie dyskomfort, gdy zabiera się do pracy lub tylko myśli o zadaniu, doświadczanie go sprawia, że spada chęć do wykonania zadania. Dodatkowo, jeśli jest osobą, która nie toleruje nieprzyjemnych emocji, źle radzi sobie z odczuciem dyskomfortu, chęć odkładania (uniknięcia) zadania będzie jeszcze większa.
4. Wymówki prokrastynacyjne
Pod wpływem dyskomfortu człowiek zaczyna myśleć o wymówkach, które uzasadnią prokrastynację. Często w tych wymówka jest nieco prawdy, a więc tym łatwiej jest odwlec zadanie na późniejszą datę. Przykładowo, taką wymówką prokrastynacyjną może być stwierdzenie: „Jestem za bardzo zmęczony. Lepiej zrobię to jutro, kiedy odpocznę”. Czasami taka wymówka jest sensowna, bowiem dotyczy autentycznie sytuacji, jednak niekiedy może być elementem samooszukiwania się, gdy jest powtarzana codziennie.
5. Aktywności prokrastynacyjne
Im silniejszy dyskomfort i bardziej przekonujące wymówki, tym jest większe prawdopodobieństwo, że człowiek aktualnie odkłada działanie. Angażuje się w inne aktywności odwracające uwagę od za...
Pozostałe 90% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
