Okazuje się, że czym bliższe relacje z wnukami mają seniorzy, tym mniej przejawiają symptomów depresji. Zażyłe, satysfakcjonujące oraz dające poczucie bycia akceptowanym i lubianym związki międzypokoleniowe ujemnie korelują z subiektywną oceną objawów depresji u ludzi starszych.
Czy jakość relacji z wnukami oddziałuje na samopoczucie seniorów? Optymizm, bliskie relacje z wnukami i pozytywna ocena zdrowia to czynniki współwystępujące w grupie osób starzejących się.
To tylko niektóre z problemów, jakie dotykają współczesnych seniorów. Dowodzi to braku przystosowania wielu osób w wieku podeszłym do okresu starości. Istotne jest zatem przyjrzenie się czynnikom znaczącym dla jakości ich życia. Wśród wielu elementów warunkujących satysfakcję z życia w okresie starości, takich jak kondycja zdrowotna, aktywność życiowa, poziom wykształcenia, poczucie koherencji, wymienia się również optymizm życiowy oraz rodzinę (Zielińska-Więczkowska, Kędziora-Kornatowska, 2010).
Seniorzy w swojej rodzinie często pełnią rolę opiekunów i wychowawców dla własnych wnuków. Wprowadzają oni najmłodsze pokolenie w system kulturowy. Przekazują mu przekonania światopoglądowe, system wartości oraz normy etyczne. Odnosi się to również do kształtowania osobowości najmłodszej generacji. Udział babci i dziadka w wychowaniu i opiece nad wnukami jest bardzo istotny i niepodważalny. Wynika to z dużej dostępności seniorów dla dzieci. Relacje dziadków z dziećmi i wnukami mają wpływ na rozwój inteligencji emocjonalnej oraz społecznej u dzieci. Korzyści wynikające z relacji międzypokoleniowych dla wnuków są wyraźnie zauważane i długofalowe. Jaki jednak jest wpływ tych relacji na funkcjonowanie osób starszych? Jakie korzyści czerpią seniorzy z relacji ze swoimi wnukami?
Bliskie relacje z wnukami a symptomy depresji
W reakcji na zmieniającą się strukturę demograficzną społeczeństwa, doniesienia najnowszej psychologii oraz chęć sprawdzenia współistnienia czynników, które mogą mieć znaczenie dla satysfakcji i jakości życia seniorów, przeprowadzono badania. Postanowiono przyjrzeć się seniorom – ich więzi z wnukami, ogólnemu stanowi zdrowia i ich optymistycznemu nastawieniu. W badaniach wzięło udział 119 osób w wieku od 60 do 92 lat. Byli to seniorzy zrzeszeni w różnych klubach i organizacjach, a co najważniejsze – byli oni dziadkami. Celem tych badań było sprawdzenie, czy jakość relacji seniorów z wnukami ma związek z ich optymizmem dyspozycyjnym oraz subiektywną oceną zdrowia najstarszego pokolenia.
Okazuje się, że czym bliższe relacje z wnukami mają seniorzy, tym mniej przejawiają symptomów depresji. Zażyłe, satysfakcjonujące oraz dające poczucie bycia akceptowanym i lubianym związki międzypokoleniowe ujemnie korelują z subiektywną oceną objawów depresji u ludzi starszych. Oznacza to, że bliskie i zadowalające więzi seniorów z wnukami współwystępują z lepszym stanem zdrowia psychicznego. Wniosek ten jest w pewnym stopniu zgodny z doniesieniami naukowymi dotyczącymi źródeł depresji u osób starszych. Jako jedną z jej przyczyn podaje się samotność lub utratę bliskich osób (Baumann, 2008). Ponadto seniorzy, którzy mają bardziej optymistyczne nastawienie do życia, lepiej oceniają swój ogólny stan zdrowia. Przejawiają oni mniejszy niepokój oraz mają mniej objawów somatycznych, symptomów depresji i bezsenności. Wynik ten zgodny jest z doniesieniami innych badań na ten temat, które wykazują związek optymizmu z procesem zdrowienia, funkcjonowaniem psychicznym i somatycznym (Carr, 2009; Czerw, 2010).
Kontakty w wnukami lekiem na samotność?
Podążając za współczesnymi definicjami, samotność jest obiektywnym stanem braku kontaktów międzyludzkich. Związane jest to z odczuwaniem niedostatku komunikacji, poczuciem opuszczenia oraz izolacji od osób bliskich i rodziny (Steuden, 2014; Szatur-Jaworska i in., 2006; Zych, 2001).
Samotność można również podzielić na taką, która ma charakter przejściowy lub trwały (Zięba-Kołodziej, 2012). Kontynuując powyższy podział, osamotnienie jest definiowane jako doświadczanie braku bliskich więzi, które wyraża się poprzez nieprzyjemny stan psychiczny. Spowodowany jest on niewystarczającą ilością oraz jakością relacji, a ponadto połączony jest z cierpieniem i bólem psychicznym (Steuden, 2014; Pikuła, 2015). Przyczynami poczucia osamotnienia, a jednocześnie izolacji osób starszych jest śmierć współmałżonka, rodzeństwa oraz innych członków rodziny. Równie istotną przyczyną jest osłabienie, a nawet zerwanie relacji z dziećmi oraz innymi krewnymi (Szatur-Jaworska i in., 2006). Ryzykiem osamotnienia szczególnie obciążone są kobiety w wieku powyżej 80 lat. W populacji kobiet od 80. r.ż. wdowy stanowią 80% (GUS, 2011). Istotnym czynnikiem o charakterze społeczno-kulturowym są również występujące w społeczeństwie stereotypy na temat osób starszych, dystans międzypokoleniowy, ubóstwo oraz zła sytuacja materialna (Dyczewski, 1994; Szatur-Jaworska i in., 2006). Na poczucie osamotnienia wpływ ma także stan zdrowia psychicznego i somatycznego. Większe osamotnienie odczuwają osoby starsze schorowane i niepełnosprawne. Czynnik ten ma również wpływ na postawę osób starszych wobec własnej starości. Ponadto poczucie osamotnienia staje się czynnikiem ryzyka zaburzeń o charakterze depresyjnym, a jego wzrost współwystępuje z nasileniem objawów depresyjnych, dolegliwości związanych z różnymi chorobami oraz niepełnosprawnością psychomotoryczną (Steuden, 2014).
Samotność w starości
Luhmann i Hawkle (2016), analizując wyniki badań panelowych przeprowadzonych na ponad szesnastotysięcznej reprezentacji populacji niemieckiej, wskazują na występowanie samotności we wszystkich przedziałach wiekowych oraz jej wzrost wraz z wiekiem. Z badań tych wynika, że w wieku około 60 lat następuje wzrost poczucia samotności, kolejno w wieku około 75 lat poczucie samotności maleje, a następnie jego poziom wzrasta w sposób ciągły wraz z wiekiem. Ponadto ograniczenia funkcjonowania u badanych częściowo wyjaśniają wzrost średniego wskaźnika samotności. Autorzy wyciągnęli również wniosek dotyczący maksymalnej przeciętnej samotności wśród singli, których najwyższy odsetek jest wśród osób poniżej 25. r.ż. oraz powyżej 75. r.ż. Podsumowując wyniki, autorzy wyłonili wówczas twierdzenie, że osoby starsze są bardziej samotne niż ludzie młodzi i w średnim wieku, ze względu na ich relatywnie niższe dochody, częstsze występowanie ograniczeń w funkcjonowaniu oraz wyższy odsetek singli w tej populacji. Mimo wysokiego odsetka osamotnienia wśród osób starszych w większości deklarują oni utrzymywanie kontaktów z wnukami.
Relacjom łączącym wnuki i dziadków poświęcony został sondaż TNS OBOP przeprowadzony w 2007 roku. Badaniu zostały poddane dwie grupy wiekowe, osoby w wieku 15–30 lat oraz 60–80 lat. Obie grupy wiekowe uważały, że najważniejszą rolą, jaką pełnią w polskim społeczeństwie ludzie starsi,jest pomoc w wychowywaniu wnuków oraz pomoc finansowa skierowana do młodszych pokoleń. Natomiast młodzi poddani sondażowi uważają, że ludzie starsi powinni być przede wszystkim autorytetami i doradcami w sprawach życiowych oraz powinni poświęcać czas na własne przyjemności i zainteresowania. Obie grupy wiekowe deklarowały utrzymywanie relacji międzypokoleniowych, dziadkowie w 85%, a wnukowie w 73%. Najczęściej odnosiło się to do spotkań bezpośrednich, rozmów, spacerów, wspólnie wykonywanych prac domowych, pomocy w dotarciu do lekarza oraz rozmów telefonicznych. Trudności, jakie wyróżnili badani w kontaktach międzypokoleniowych, to brak czasu u młodego pokolenia, niedocenianie starszych przez młodych oraz brak wzajemnego zrozumienia. Z perspektywy osób starszych kontakty z wnukami służą przede wszystkim udzielaniu młodym ludziom rad, niesieniu im pomocy i wysłuchiwaniu ich problemów. Z punktu widzenia zaś ludzi młodych kontakty z dziadkami dostarczają im wiedzy o ciekawych zagadnieniach, służą uzyskiwaniu pomocy oraz stanowią okazję do niesienia pomocy (TNS OBOP, 2007).
Bliskie i satysfakcjonujące relacje z wnukami mogą zastępować te utracone w wyniku śmierci współmałżonków i przyjaciół
Seniorzy o bardziej optymistycznym nastawieniu lepiej oceniają swoje zdrowie. Czym więc jest optymistyczne nastawienie?
Wyjaśnia to koncepcja optymizmu życiowego. Twórcy tej teorii, Scheier i współpracownicy, twierdzą, że optymiści to osoby, które w sytuacjach trudnych kontynuują realizowanie ważnych dla siebie celów i regulują swoje stany za pomocą efektywnych strategii radzenia sobie. Najprawdopodobniej więc osiągają oni swe cele. Optymizm dyspozycyjny jest również związany z dobrym stanem zdrowia i pozytywną reakcją na interwencje medyczne. Ten rodzaj optymizmu wpływa na proces zdrowienia
za pośrednictwem takich efektywnych strategii, jak redefinicja czy zmiana sposobu ujęcia. Pesymiści natomiast stosują strategie oparte na unikaniu lub rezygnacji z radzenia sobie z problemami (Carr, 2009). Dyspozycyjny optymizm związany jest z różnymi wskaźnikami zdrowia psychicznego i fizycznego. Osoby, które w badaniach uzyskują wysokie wyniki w skalach dyspozycyjnego optymizmu, zgłaszają mniej objawów depresyjnych, wykorzystują skuteczniejsze strategie radzenia sobie oraz prezentują mniej objawów fizycznych niż osoby pesymistyczne. Optymiści to ludzie, którzy spodziewają się pozytywnych efektów, nawet gdy sytuacja jest trudna. Takie przekonanie wywołuje mieszkankę stosunkowo pozytywnych uczuć. Pesymiści spodziewają się negatywnych skutków, a to zwiększa skłonność do przeżywania negatywnych uczuć, takich jak lęk, poczucie winy, złość, smutek lub rozpacz (Scheier, Carver, Bridges, 2001).
Optymizm wzbudza motywację, wytrwałość oraz stanowczość w osiąganiu celów. Ułatwia on również szybkie podejmowanie decyzji w trudnej sytuacji. Wpływ na rozwój tej cechy mają czynniki biologiczne, takie jak dziedziczenie i temperament, oraz środowiskowe, czyli wpływ rodziców, nauczycieli
W procesie przystosowania się do starości na szczególną uwagę zasługują zasoby osobiste i społeczne. Dzięki pewnym dyspozycjom osobowościowym zachodzące zmiany mogą w mniejszym lub większym stopniu wpływać na jakość życia. Istotną rolę odgrywają również cechy związane z oceną możliwości poradzenia sobie w trudnych sytuacjach, związane z pozytywnymi oczekiwaniami co do własnej przyszłości oraz wpływające na postrzeganie świata jako spójnego, przewidywalnego i wartego wysiłku (Finogenow, 2008). Czynnikiem, który ma znaczenie dla satysfakcji życiowej osób starszych, jest podejmowanie aktywności. Badania Świerżewskiej (2010) potwierdzają również związek wyższego poziomu satysfakcji życiowej u osób po 60. r.ż. z wyższym poziomem inteligencji emocjonalnej, nadziei, a co najważniejsze – optymizmu (Świerżewska, 2010). Optymizm życiowy jest również wymieniany wśród uwarunkowań psychologicznych istotnych dla podejmowania zachowań zdrowotnych wśród seniorów. Wyniki badań przeprowadzonych przez Zadwarową-Cieślak i Ogińską-Bulik (2013) potwierdzają wspierającą funkcję optymizmu dla aktywności zdrowotnej, w szczególności w sytuacji choroby. Optymizm ułatwia także radzenie sobie z chorobą oraz odgrywa dużą rolę w zmianie zachowań zdrowotnych wśród seniorów. Wysoki poziom optymistycznego nastawienia ma też znaczenie dla szybszego zdrowienia. Ponadto dyspozycyjny optymizm ma pośredni wpływ na satysfakcję z życia, poprzez oddziaływanie na wzrost poczucia zaradności oraz poczucia własnej wartości (Finogenow, 2008). Jak wspomniano powyżej, wśród czynników warunkujących satysfakcję z życia w okresie starości są również relacje rodzinne. Zgodnie z wynikami badań Halickiej (2004) złe i zakłócone stosunki z dziećmi zwiększają ośmiokrotnie ryzyko niezadowolenia z dorobku życia. Równie wysokie ryzyko niezadowolenia występuje u seniorów, którzy nie mają dzieci lub czują się osamotnieni.
Jak seniorzy oceniają swoją starość?
Sami seniorzy okres starzenia się oceniają w większości pozytywnie.
Z badań przeprowadzonych w 2007 roku na osobach po 60. r.ż. wynika, że starość jest według większości z nich okresem odpoczynku, czasem przekazywania doświadczeń, wspomnień, refleksji i przemyśleń (Łukomska, Wachowska, 2008). Większość osób wskazuje starość jako niedołężność i czas choroby. Pogorszony stan fizyczny nie jest jednak przez osoby starsze utożsamiany jednoznacznie z zależnością i bezradnością. Starość nie oznacza także dla seniorów samotności i rezygnacji z życia społecznego. Chcą oni zdobywać wiedzę i rozwijać swoje zainteresowania. Badani seniorzy ocenili okres starości jako pozytywny i optymistyczny. Okazuje się też, że akceptują oni jej atrybuty.
Oznacza to, że uważają starość jako czas poświęcony na przekazywanie wartości i doświadczeń młodszym pokoleniom (Łukomska, Wachowska, 2008).
Późna dorosłość związana jest z licznymi zmianami w zakresie odgrywanych ról. Uzależnione jest to od przejścia na emeryturę, pojawienia się wnuków oraz zmian fizycznych zachodzących w tym okresie. Ograniczenie ról wpływa na codzienne życie, które nie jest już podporządkowane konkretnym zadaniom. Człowiek, który do tej pory był żywicielem rodziny, opiekunem i wychowawcą, staje się coraz bardziej zależny od młodszego pokolenia. Zanikają role, które wcześniej były związane z bliską osobą, która zmarła. Pojawia się jednak rola babci lub dziadka. Jest ona bardzo elastyczna, związana z określoną kulturą i obecnie staje się coraz mniej wymagająca. Współcześnie dziadkowie rzadziej imponują swoim wnukom. Wynika to z faktu, że młodsze pokolenie ma wiele alternatyw zdobywania wiedzy, a nierzadko samo staje się nauczycielem dla własnych dziadków. Kontakty seniorów z wnukami mają korzystny wpływ dla obu stron. Kiedy jednak wnuki dorośleją, kontakty te rozluźniają się. Starsi ludzie często opisują swoje relacje międzypokoleniowe jako silne i ważne. Wielu z nich wskazuje na istotę poczucia solidarności z rodziną oraz wsparcia, jakie ono im daje. Istotną częścią kontaktów ludzi starszych z dorosłymi dziećmi jest udzielana im pomoc. Nie jest to jednak jedyna forma pomocy. Znaczna część kontaktów ma także charakter towarzyski. Wzajemne kontakty z młodszym pokoleniem sprawiają osobom starszym przyjemność (Connidis, Davies, 1992).
Samotność nie musi być stanem negatywnym, wręcz niekiedy jest pożądana. Zdarza się, że jest ona świadomie wybierana lub jest efektem sytuacji losowej związanej z utratą bliskiej osoby, rozłąką lub wdowieństwem.
W okresie późnej dorosłości istotne są relacje w związkach oraz przyjaźnie. Osoby starsze żyjące w związkach są szczęśliwsze niż samotne. Relacje małżeńskie na tym etapie życia głównie opierają się na przywiązaniu, lojalności, zażyłości, zaangażowaniu i przyjaźni oraz wzajemnej pomocy. Również relacje przyjacielskie zmieniają się w tym okresie. Oparte są głównie na regule wzajemności, partnerstwie, zrozumieniu oraz wspólnocie poglądów. Zaspokajają dzięki temu potrzeby inne niż członkowie rodziny. Mają one znaczny wpływ na ogólne zadowolenie z życia, samoocenę i poczucie osamotnienia. Po 65. r.ż. liczba relacji przyjacielskich naturalnie maleje. Trudność sprawia zawieranie nowych przyjaźni, a starsi przyjaciele umierają (Boyd, Bee, 2008; Harwas-Napierała, Trempała, 2014).
Bardzo istotnym wydarzeniem, które dotyka osoby w okresie starzenia się, jest śmierć współmałżonka. Jest to doświadczenie silnie traumatyczne, które pojawia się na pierwszym miejscu wśród czynników stresogennych. Problem wdowieństwa dotyczy częściej kobiet ze względu na wyższą średnią długość życia. Nasilenie stresogenności tego wydarzenia związane jest z siłą związku małżeńskiego oraz z aktywnością osoby dotkniętej wdowieństwem w kręgach poza rodziną (Strelau, 2000).
Podsumowanie
Starość to nieunikniony okres życia, a dzięki rozwojowi medycyny staje się on coraz dłuższy. Związany jest z wieloma trudnościami, które wynikają ze zmian biologicznych, społecznych czy ekonomicznych. Koniecznym jest dbanie o bliskie relacje, które mogą oddziaływać na sposób doświadczania starości. Dla seniorów dzieci i wnuki stanowią źródło siły, wsparcia oraz motywują do działania. Prawidłowe relacje rodzinne stanowią dla osób starzejących się podstawę ich funkcjonowania. Rodzina pomaga pomyślnie przejść przez okres zmian i adaptacji do życia na emeryturze, odkryć nowe obszary aktywności. Wnukowie mogą stać się podporą dla dziadków w momencie, gdy oni zmagają się z coraz mniejszą sprawnością oraz chorobami. Starość jest tym okresem w życiu człowieka, w którym najważniejszą grupą odniesienia jest właśnie rodzina. Jej brak wywołuje znacznie więcej dramatycznych skutków niż w okresach wcześniejszych. Niepracujący zawodowo, starzejący się człowiek najintensywniej uczestniczy właśnie w relacjach międzypokoleniowych.
