Alkoholik komunikuje się z resztą uczestników gry z pozycji prowokującego Dziecka (pije, podejmuje zachowania ryzykowne, jest nieodpowiedzialny, użala się nad sobą, oczekuje opieki i przejęcia odpowiedzialności, jest niesamodzielny, poszukuje wsparcia i zrozumienia, wybaczenia bądź zupełnie odwrotnie — zrugania), jego celem jest uruchomienie znanych mu z dzieciństwa reakcji zaspokajających jego potrzeby. Natomiast pozostali uczestnicy, jeżeli podejmą grę, przyjmują określone role i reagują na jego zachowanie z pozycji Rodziców, tym samym wzmacniając tę część ego klienta, która funkcjonuje w pozycji Dziecka. W praktyce w życiu osoby uzależnionej różne bliskie jej osoby przyjmują zamiennie określone role, tym samym czerpiąc z nich psychologiczne korzyści.
Osoba uzależniona, podejmując leczenie, oczekuje realizacji tego samego modelu relacji w gabinecie terapeutycznym i inicjuje określone gry transakcyjne już na samym początku terapii.
Analiza transakcyjna i jej dorobek pozwala w inny sposób, z perspektywy transakcji psychologicznych, spojrzeć na zjawisko oporu, przeniesienia czy mechanizmów uzależnienia w terapii uzależnień. Mimo iż AT bezpośrednio nie zajmuje się zjawiskiem uzależnień, jej elementy mogą być z powodzeniem wykorzystywane w budowaniu nowej perspektywy interpretacji zjawisk towarzyszących relacji terapeutycznej w terapii uzależnień.
Rozumienie specyfiki społecznych transakcji, które są związane z uzależnieniem, uchwycone zostało w grze transakcyjnej zwanej „Alkoholik”. „Alkoholik” jest pięciostronną grą transakcyjną, której uczestnicy najczęściej przyjmują role: Alkoholika, Oskarżyciela, Wybawcy, Kozła Ofiarnego czy Pośrednika. Każda z przyjmowanych ról przynosi określone korzyści jej odtwórcom i może być realizowana zamiennie przez kilka osób bądź rozgrywana jedynie pomiędzy dwoma osobami, z których jedna wymiennie wciela się w poszczególne role:
- Oskarżyciel: ruga, oskarża, rozlicza,
- Wybawca: pomaga, ratuje, dodaje nadziei,
- Kozioł Ofiarny: przed Kozłem Ofiarnym Alkoholik usprawiedliwia się i opowiada historie, które uprawomocniają decyzję, by mu pomagać w piciu, np: finansowo,
- Pośrednik: to ktoś, kto dostarcza alkohol.
Na poziomie psychologicznym pomiędzy osobą uzależnioną a pozostałymi uczestnikami gry rozgrywają się transakcje. Alkoholik komunikuje się z resztą uczestników gry z pozycji prowokującego Dziecka (pije, podejmuje zachowania ryzykowne, jest nieodpowiedzialny, użala się nad sobą, oczekuje opieki i przejęcia odpowiedzialności, jest niesamodzielny, poszukuje wsparcia i zrozumienia, wybaczenia bądź zupełnie odwrotnie – zrugania), jego celem jest uruchomienie znanych mu z dzieciństwa reakcji zaspakajających jego potrzeby. Natomiast pozostali uczestnicy, jeżeli podejmą grę, przyjmują określone role i reagują na jego zachowanie z pozycji Rodziców, tym samym wzmacniając tę część ego klienta, która funkcjonuje w pozycji Dziecka. W praktyce w życiu osoby uzależnionej różne bliskie jej osoby przyjmują zamiennie określone role, tym samym czerpiąc z nich psychologiczne korzyści.
Osoba uzależniona, podejmując leczenie, oczekuje realizacji tego samego modelu relacji w gabinecie terapeutycznym i inicjuje określone gry transakcyjne już na samym początku terapii. Zatem podstawowym celem w czasie leczenia osoby uzależnionej jest osiągnięcie stanu, w którym terapeuta rozpoznaje i nie podejmuje podstawowej roli wynikającej z inicjowanej przez klienta gry oraz przyjmuje wyłącznie pozycję Dorosłego. Ten rodzaj interwencji ma na celu stymulację osoby uzależnionej do zajęcia pozycji Dorosłego i porzucenia zachowań służących inicjowaniu gry i czerpaniu z niej korzyści psychologicznych. Rodzaj oczekiwań wynikających z przeniesienia klienta oraz rodzaj prowokowanej przez niego gry może wynikać z kilku podstawowych elementów:
- bieżącej sytuacji rodzinnej klienta, najczęściej prowokuje transakcje, których nie może realizować w życiu osobistym, bądź odwrotnie inicjuje te najczęściej realizowane,
- okoliczności trafienia na terapię (np. sytuacja „przymusu“ może być źródłem oczekiwania, że terapeuta przyjmie rolę Oskarżyciela),
- tendencje terapeuty, wynikające z jego osobistego stylu prowadzenia terapii: wysoki poziom dyrektywności oraz tendencja do przejmowania odpowiedzialności przez terapeutę może uruchamiać oczekiwania klienta, iż ten przyjmie rolę Wybawcy; zaś zbyt mała dyrektywność terapeuty z tendencją do przyjmowania racjonalizacji klienta może uruchamiać jego oczekiwania, iż terapeuta przyjmie rolę Kozła Ofiarnego,
- płeć czy podobieństwo terapeuty do innych ważnych osób z jego otoczenia bądź dzieciństwa.
Na jakie komunikaty klienta – werbalne i pozawerbalne, które mogą pełnić funkcję incjującą podjęcie przez terapeuty roli wynikającej z gry – warto zwrócić szczególną uwagę?
Warto pamiętać, że w procesie psychoterapii klient może inicjować zachowania służące stymulowaniu terapeuty do przyjmowania naprzemiennie różnych ról. Czujność w rozpoznawaniu komunikatów inicjujących transakcję i formułowanie odpowiedzi z pozycji Dorosłego jest najważniejszym elementem służącym przerwaniu gry.
Kozioł ofiarny
- niepunktualność, zapominanie o sesjach,
- przychodzenie do gabinetu pod wpływem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych,
- demonstrowanie cierpienia doświadczanego w sytuacji kaca,
- demonstrowanie poczucia winy: „Jestem najgorszym człowiekiem na świecie”,
- nadmierna koncentracja na obwinianiu systemu, braku pomocy ze strony instytucji pomocowych, odrzucenia i trudnej sytuacji materialnej czy zawodowej,
- nadmierna deklaracja wysiłku wkładanego w zmianę czy podkreślanie wysokiego poziomu motywacji niewspółmiernie do zachowania klienta, a usprawiedliwiające jego ciągłe korzystanie z pomocy innych osób,
- koncentracja na obwinianiu innych.
Wybawca
- demonstrowanie bezradności,
- wysoki poziom zaniedbania,
- koncentracja na wzmacnianiu zależności od terapeuty: „Tylko Ty mnie rozumiesz”,
- autodeprywacja: „Jestem nic nie wart”, „Powinienem umrzeć, wszystkim byłoby lżej”,
- deklaracja całkowitej zależności od terapeuty: „Tylko Ty możesz mi pomóc”, „Zrób coś ze mną”, „Wszyscy we mnie wątpią poza Tobą”,
- przynoszenie prezentów, propozycje wyświadczania przysług,
- nadmierne zainteresowanie sprawami osobistymi terapeuty,
- trudności z zakończeniem sesji,
- brak postępów w leczeniu.
Oskarżyciel
- agresywne, prowokujące zachowanie,
- częste nawroty objawów choroby,
- zapominanie o realizacji zadań terapeutycznych,
- prowokowanie ostrych konfrontacji: „Potrzebuję solidnego kopa”,
- prowokowanie odrzucenia: „Z pewnością się mnie brzydzisz”, „Powiedz, co tak naprawdę o mnie myślisz”,
- przekraczanie granic w relacji terapeutycznej,
- próby ciągłego podważania kompetencji terapeuty,
- uporczywy brak zmian w zachowaniu lub wybieranie zachowań ewidentnie szkodliwych.
Analiza reakcji przeniesieniowej i przeciwprzeniesienia bezsprzecznie może wzbogacić terapię z klientem w każdym paradygmacie terapeutycznym, bowiem bez względu na stosowane narzędzia i podejście terapeutyczne to relacja pozostaje warunkiem niezbędnym dla prowadzenia psychoterapii. Zaprezentowane przykłady pracy z opisanym zjawiskiem są tylko dwoma z wielu różnych podejść uwzględniających znaczenie przeniesienia i przeciwprzeniesienia w psychoterapii. Warte uwagi pozostają jeszcze inne narzędzia pracy proponowane m.in. przez terapię systemową, psychoterapię poznawczą, psychoterapię fenomenologiczno-egzystencjalną, psychoterapię humanistyczną, terapię poprzez ruch (DMT – Terapia Tańcem i Ruchem), psychoterapię Ericksonowską czy analizę bioenergetyczną Aleksandra Lowena. Sposób wykorzystania zjawisk wywodzących się z psychoanalizy obrazuje cenność podejścia integracyjnego wprowadzanego od lat 80. XX wieku w psychoterapii. Zwolennicy tego nurtu zwracają uwagę na zagadnienie integracji szkół terapeutycznych, która może w zdecydowany sposób wzbogacać warsztat terapeuty oraz przynosić korzyści klientom. Uważają oni bowiem, że nie istnieje uniwersalna terapia skuteczna w pracy ze wszystkimi klientami, w związku z czym postulują wykorzystywanie i łączenie elementów charakterystycznych dla różnych szkół, co w ich opinii może pozwolić na zindywidualizowane postępowanie wobec konkretnego klienta.
Bibliografia:
Andersen S., Berenson K. Spostrzeganie, uczucia i pragnienia – rola poprzednich związków w obecnych relacjach interpersonalnych. [w:] Forgas J., Williams K., Wheeler L., red. Umysł społeczny. Poznawcze i motywacyjne aspekty zachowań interpersonalnych, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, s. 238–263.
Fhanér, 1996, Słownik psychoanalizy, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychoanalityczne, s. 194.
Janus D., Historyczne początki psychoterapii. Psychoterapia w teorii i w praktyce. Psychologia.net.pl portal psychologiczny //psycho.home.pl/public_html/portal/artykul.php?level=269 (dostęp: 12.11.2017).
Gelso C.J., Hayes J.A. Relacja terapeutyczna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
Lecours S., Bouchard M., Normandin L. Countertransference as the therapist's mental activity: Experience and gender differences among psychoanalytically oriented psychologists. Psychoanalytic Psychology. 1995; 12(2): 259–279. //psycnet.apa.org/journals/pap/12/2/259/.
Beata I. Morawska-Jóźwiak, Tomasz Sobów, Jonathan W. Britmann* Ewolucja w sposobie rozumienia przeciwprzeniesienia i jego osadzenie w nurtach psychoterapeutycznych, „Psychiatria i Psychoterapia“ 2014; tom 10, numer 1: s. 37–55.
Lieb K, Zanarini MC, Schmahl C et al (2004) Borderline personality disorder. Lancet 364:459–461.
Bohus M., Kröger Ch.; Psychopatologia i psychoterapia zaburzenia osobowości typu borderline. Aktualny stan badań; 2011, 82: 16–24.
Jagieła J. Psychologiczne gry transakcyjne jako pułapki w procesie psychoterapii. Wystąpienie na Konferencji Naukowej: Gry i symulacje jako przedmiot i metoda badań w naukach społecznych, Collegium Civitas, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 29–30.11.2008 r. //www.eat.ajd.czest.pl/uploads/images/jagiela1/Jagiela-1.html.
Kottler J. A., Opór w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.
K. Rowińska, Buduj swoje życie odpowiedzialnie i zuchwale, Złote Myśli, 2013.
Berne E., W co grają ludzie? Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1987.
Samek T., Analiza transakcyjna, CTA i Wyd. Zakonu Pijarów.
Joanna Flis – certyfikowany specjalista psychoterapii uzależnień (certyfikat PARPA nr 1455) oraz specjalista Biofeedback (ISNR) I stopnia. Magister psychopedagogiki, resocjalizacji, prewencji patologii i zagrożeń społecznych. Pracuje w poradni uzależnień w Świdwinie, gdzie prowadzi terapię osób uzależnionych oraz ich bliskich. Prowadzi Pracownię Pomocy Psychologicznej w Łobzie. Interesuje się cyberpsychologią i antropologią. Studentka ostatniego roku psychologii na Uniwersytecie SWPS.
