Nadużywanie przez młodzież substancji psychoaktywnych – aktualne trendy i wyzwania dla specjalistów

Wyzwania w pracy z młodzieżą nadużywającą substancji psychoaktywnych

Choć wiele osób zdaje sobie sprawę, że nadużywanie substancji psychoaktywnych jest szkodliwe, świadomość tego, jak wielu aspektów dotyczą negatywne konsekwencje ich stosowania, szczególnie u młodzieży, wcale nie jest aż tak powszechna. Osoby, które mają bliższy kontakt ze szkodami powstałymi z powodu używania substancji przez młodzież, nieraz skupiają się na najtrudniejszych sytuacjach, takich jak wytworzenie się uzależnienia, i pomijają fakt, że nie tylko nadużywanie, ale w ogóle używanie substancji psychoaktywnych przez nastolatki ma negatywne konsekwencje i to w wielu wymiarach.

Stawia to przed osobami pracującymi zawodowo z nastolatkami i rodzinami szczególne zadania związane z dzieleniem się rzetelną wiedzą, prowadzeniem edukacji prozdrowotnej, jak również z niesieniem pomocy w zakresie radzenia sobie z używaniem i nadużywaniem substancji.

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie istoty problemu nadużywania substancji psychoaktywnych przez młodzież, wyzwań, przed jakimi stają psycholodzy i psychoterapeuci pracujący z młodzieżą doświadczającą trudności oraz możliwych działań na rzecz sprostania owym wyzwaniom.

Aktualny kontekst używania substancji psychoaktywnych przez młodzież

Powszechność sięgania po substancje psychoaktywne wśród młodzieży jest ogromna. Badania dotyczące używania i nadużywania substancji, zarówno polskie jak i światowe, pokazują, że problem używania przez młodzież substancji psychoaktywnych nieustannie budzi troskę specjalistów i wychowawców.

W badaniach HBSC 2021/22 prowadzonych w Polsce przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie (Dzielska i Okulicz-Kozaryn, 2023) do picia alkoholu co najmniej raz w życiu przyznało się 85% siedemnastolatków. Tytoniu próbowało 24,7% piętnastolatków, e-papierosów 33%, zaś marihuany 21,9% piętnastoletnich chłopców i 13,4% dziewcząt. W grupie siedemnastolatków statystyki te są jeszcze wyższe.

Badania CBOS dotyczące używania przez młodzież substancji innych niż alkohol czy papierosy umiejscawiają na pierwszym miejscu marihuanę lub haszysz, na drugim leki uspokajające i nasenne. Coraz częściej substancje są mieszane lub używane naprzemiennie (Grabowska i Gwiazda, 2018).

Poza Polską sytuacja jawi się w jeszcze bardziej ponurych barwach. Najnowszy Europejski raport narkotykowy (EMCDDA, 2023) wśród trendów dotyczących używania nielegalnych substancji, także przez młodzież, wymienia łatwą dostępność, wszechobecność, mieszanie i zażywanie różnych substancji, niewystarczającą dostępność skutecznych form informacji, profilaktyki i pomocy. Przypomina się w nim o wpływie niedawno zakończonej akcji ograniczającej rozprzestrzenianie się choroby zakaźnej, jak i o wpływie wojny w Ukrainie.

Szczególną troskę budzi coraz szersze stosowanie produktów z konopi indyjskich i sprzyjające mu regulacje prawne. Nie mniejsze obawy budzi rosnące zainteresowanie medycznym zastosowaniem psychodelików i ketaminy.

Wśród zagrażających trendów raport wymienia także pojawienie się półsyntetycznego kannabinoidu oraz nowych syntetycznych substancji pobudzających, coraz częstsze przyjmowanie substancji pobudzających drogą dożylną, a także coraz powszechniejsze stosowanie benzodiazepin, leków nasennych z grupy „Z”, opioidów (kodeina, tramadol, oksykodon), substancji pobudzających (efedryna, pseudoefedryna), dekstrometorfanu, podtlenku azotu.

Skutki używania substancji psychoaktywnych na zdrowie psychiczne i fizyczne młodzieży

Używanie substancji psychoaktywnych przyczynia się do występowania objawów pojawiających się w krótkim czasie po użyciu, jak również po dłuższym czasie stosowania. Powoduje występowanie licznych zmian o charakterze psychologicznym, zmian w zachowaniu i wyglądzie (Michalczyk, 2020). Przyczynia się do poważnych stanów pogorszenia zdrowia somatycznego, nieraz ujawniających się wiele lat po zakończeniu używania lub prowadzących do przedwczesnych zgonów. Prowadzi do obniżenia jakości życia, a także do konsekwencji o charakterze społecznym i prawnym, niekiedy do wykluczenia jednostek z normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Wyniki badań EZOP z kolejnych edycji wskazują na przyczyny bezpośrednio związane z konsumpcją alkoholu jako powód blisko połowy przedwczesnych zgonów wśród dorosłych mężczyzn. Osoby te w większości zaczęły nadużywać alkoholu w okresie adolescencji. (Moskalewicz i in., 2012, Moskalewicz i in., 2021).

Co więcej, zgodnie z teorią bramy (Kandel i in. 1992), która znajduje coraz szersze poparcie licznymi badaniami (Motyka, 2019), używanie substancji uważanych powszechnie za mniej groźne, takich jak papierosy czy napoje energetyczne, uważa się za możliwy predyktor sięgania w późniejszym czasie po silniejsze substancje, takie jak alkohol czy narkotyki.

Po co nastolatki używają substancji psychoaktywnych?

Oprócz oczywistego działania chemicznego substancji psychoaktywnych, które wywołuje subiektywne poczucie dobrostanu, pierwszą i zasadniczą przyczyną używania jest prawdopodobnie to, że substancje te są dostępne, a także ponieważ istnieje przyzwolenie społeczne na używanie niektórych z nich oraz modelowanie przez dorosłych postaw wobec tych substancji, na przykład poprzez używanie ich samemu.

Sięganie po substancje psychoaktywne może zaspokajać różne potrzeby nastolatków wynikające z procesu ich rozwoju, takie jak:

• potrzeba eksplorowania rzeczywistości,
• doświadczania nowości,
• wspomniana potrzeba podejmowania zachowań przynależnych osobom dorosłym,
• emocjonalne oddzielanie się od rodziców i budowanie własnej tożsamości (nieraz w opozycji do nich),
• przynależność do grupy rówieśniczej,
• upodabnianie się do rówieśników,
• budowanie swojej pozycji społecznej w grupie rówieśników.
   

Jednocześnie okres adolescencji wiąże się u znacznej części młodych ludzi z wahaniami nastroju związanymi chociażby z burzą hormonów, ale także z intensywnym przeżywaniem swojego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, tworzenia lub opuszczania relacji, z gwałtownymi reakcjami na ocenę i poczucie sukcesu lub jego brak, z wątpliwościami co do własnej atrakcyjności fizycznej i seksualnej, akceptacją swojego wyglądu, charakteru, pochodzenia, miejsca w świecie itp. Różne stany, które wywołują spadek nastroju, stres, wstyd, lęk, nieśmiałość, a w konsekwencji reakcje fizjologiczne, takie jak trudności z zasypianiem, obniżenie koncentracji uwagi, pocenie się dłoni, a przede wszystkim utrzymujące się napięcie, skłaniają młodych ludzi do sięgania po substancje psychoaktywne po to, by łagodzić napięcie, trudne emocje i stres, nie myśleć o problemach lub mieć więcej energii, by móc im łatwiej sprostać.

Na ogół okazuje się, że młodzież, sięgając po substancje psychoaktywne lub inne zachowania ryzykowne, spodziewa się doraźnych korzyści. Mimo wiedzy o odległych negatywnych konsekwencjach doraźne potrzeby mają dla nich większe znaczenie (Ostaszewski 2019 – raport IPIN).

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Wielokrotnie zastanawiano się nad czynnikami, które zwiększają ryzyko sięgania przez nastolatki po substancje psychoaktywne. Najszerzej znana jest teoria D. Hawkinsa (N. Garmezy, 1985, Hawkins, 1992), który jako pierwszy stworzył ich katalog. Na ogół wymienia się około 30 czynników ryzyka i około 20 czynników chroniących, przy czym jedne i drugie można pogrupować na zmienne związane z jednostką, rodziną oraz lokalną społecznością (Michalczyk, 2019).

Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną to m.in.:

• nieufne wzorce przywiązania, a następnie kształtujący się nieufny styl przywiązania w rodzinie i relacjach poza rodziną,
• słabe umiejętności rodziców w zakresie stawiania granic i komunikacji – brak dyscypliny lub nadmierna dyscyplina, brak konsekwencji,
• przyzwolenie na używanie substancji, modelowanie używania substancji przez rodziców (picie alkoholu, palenie papierosów), a następnie środowisko młodzieżowe,
• niski status materialny rodziny

W projekcie ESPAD 2019 zwrócono uwagę na zagrożenia związane z następującymi czynnikami, na które narażona jest aktualnie młodzież w Polsce:

• wysoka dostępność substancji psychoaktywnych, zwłaszcza tytoniu i alkoholu, ale także napojów energetycznych i substancji nielegalnych,
• wpływ środowiska i grupy rówieśniczej, utrzymywanie kontaktów z użytkownikami substancji i narażenie na ekspozycję oraz na negatywne wzorce radzenia sobie z trudnościami,
• przekonania o ryzyku konsekwencji zdrowotnych oraz innych szkód związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, szczególnie dotyczy tytoniu, e-papierosów, napojów energetycznych oraz marihuany,
• oczekiwania wobec tych substancji – młodzież spodziewa się pozytywnych konsekwencji używania alkoholu i palenia marihuany bardziej niż negatywnych (Sierosławski, 2020).
   

Zarówno badania ESPAD (Sierosławski, 2020) jak i HBSC (Dzielska i Okulicz-Kozaryn, 2023) wskazują na korelację częstości używania substancji ze statusem materialnym rodziny. Może to oznaczać, że w perspektywie pogłębiającej się aktualnie recesji ekonomicznej na Zachodzie może to wpłynąć na wzrost odsetka młodzieży używającej substancji psychoaktywnych w przyszłości.

Natomiast do najważniejszych czynników chroniących zalicza się:

• silną, ufną więź emocjonalną z rodzicami,
• przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej,
• angażowanie się w działania prospołeczne,
• posiadanie autorytetów i pozytywne relacje z dorosłymi,
• aspiracje edukacyjne, zainteresowanie nauką w szkole,
• regularne praktyki religijne,
• poszanowanie prawa, norm i wartości (Michalczyk, 2019).
   

Czynnikami chroniącymi ujętymi w badaniu ESPAD 2019 były:

• przekonania o ryzyku konsekwencji zdrowotnych oraz innych szkód związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, szczególnie jeśli chodzi o alkohol i nielegalne narkotyki, oprócz marihuany,
• prawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak brak przyzwolenia na picie napojów alkoholowych, przynajmniej do osiągnięcia pełnoletności. Niestety w badaniu ESPAD r. bezwzględny zakaz dotyczył jedynie około 19% nastolatków w grupie 17–18 lat (Sierosławski, 2020).
   

Jak psycholog i psychoterapeuta mogą sprostać rosnącym wyzwaniom?

W świetle powyższych rozważań przed psychologami i psychoterapeutami pojawiają się liczne wyzwania, które skłaniają do rozważenia pewnych kierunków myślenia dających nadzieję na możliwość sprostania problemom w przyszłości.

Myślenie systemowe

Jednym z kierunków wspierających specjalistów niosących pomoc młodzieży jest myślenie systemowe na wielu płaszczyznach. Obejmuje ono przede wszystkim spoglądanie z szerszej perspektywy, komunikację i współpracę. Systemami przyczyniającymi się do problemów związanych z nadużywaniem substancji, a także umożliwiającymi radzenie sobie z nimi są m.in.:

• sama osoba klienta, w której warto widzieć nie tylko problem, ale także zasoby, dzięki którym może sobie radzić bez uciekania się do substancji,
• rodzina,
• grupa rówieśnicza,
• środowisko szkolne i miejsca, w których młody człowiek rozwija zainteresowania,
• społeczeństwo lokalne,
• sieć wsparcia składająca się z różnych profesjonalistów, do których młoda osoba i jej rodzina może zgłaszać się z problemami (nauczycieli, wychowawców, lekarzy, psychologów, terapeutów, profilaktyków itd.).
   

Ufne przywiązanie jako główny czynnik chroniący

Większość czynników chroniących wiąże się z istnieniem dobrych relacji i poczucia własnej wartości w relacjach, te zaś łączą się z jakością przywiązania wytworzonego u nastolatka w kontakcie z rodzicami/opiekunami (Bowlby, 2023). Współczesne rozumienie znaczenia przywiązania ułatwia objęcie pomocą osób, a także środowisk czy rodzin, w których ufny styl przywiązania pojawia się rzadziej, a zatem które mogą generować problemy, między innymi sprzyjające sięganiu przez młodzież po substancje psychoaktywne. Warto zatem pomagać młodym ludziom w budowaniu ufnego stylu przywiązania i związanych z nim umiejętności społecznych.

Znaczenie profilaktyki i rzetelnych informacji

W Europejskim raporcie narkotykowym (EMCDDA, 2023), jak i w polskich analizach wskazuje się szczególne znaczenie opartej na dowodach profilaktyki używania substancji psychoaktywnych.

Założenia nowoczesnej profilaktyki używania przez młodzież substancji psychoaktywnych umożliwiają dostosowanie działań do aktualnych potrzeb (Ostaszewski, 1996). Obejmują one przede wszystkim:

• promocję zdrowia jako naczelny cel programów profilaktycznych,
• sięganie do przyczyn używania substancji psychoaktywnych, zajmowanie się źródłami problemu, nie tylko skutkami,
• koncentrację na budowaniu prężności psychicznej, własnej sprawczości, poczucia własnej wartości oraz umiejętności społecznych, w tym asertywnego odmawiania; wiedza o uzależnieniach jest ważna, jednak nie zastąpi umiejętności; istotna jest także wiedza o działaniu substancji i możliwych skutkach ich stosowania,
• oddziaływanie poprzez dialog i aktywizowanie uczestników,
• działania prowadzone przede wszystkim przez wychowawców, nauczycieli i liderów młodzieżowych, nie zaś zewnętrznych prelegentów,
• tematyka dotyczy wszelkich substancji psychoaktywnych.
   

Używanie czy nadużywanie?

Granica ta może przebiegać różnie u różnych osób. Warto zwrócić uwagę na to, że wszystkie substancje psychoaktywne, pomimo działania umożliwiającego uzyskanie poczucia dobrostanu szybko i na żądanie, mają jednocześnie skutki uboczne, negatywnie wpływające zarówno na psychikę jak i zdrowie somatyczne. Można więc powiedzieć, że im mniej, tym lepiej. Być może najlepiej jest nie używać ich wcale. Z drugiej strony, skoro sięganie po substancje psychoaktywne jest elementem procesu rozwojowego, prawdopodobnie nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie ich używania przez nastolatki. Moment, do którego jesteśmy w stanie powiedzieć, że ktoś w stu procentach nie był zagrożony, a od którego jest zagrożony, jest to moment jakiegokolwiek sięgnięcia po substancje psychoaktywne.

Styl pracy z klientami z problemem nadużywania

W świetle aktualnych wyzwań, wiedzy i szerokiej dostępności substancji psychoaktywnych nadużywanie ich rozumiane jest jako objaw głębszych problemów, bez rozwiązania których trudno jest myśleć o udzieleniu prawdziwej pomocy danej osobie.

Współczesne myślenie o pomocy osobom nadużywającym substancji psychoaktywnych obejmuje:

• koncentrację na zdrowiu w ciągu całego życia oraz na jakości życia,
• pracę, w której korzysta się z zasobów klienta,
• budowanie własnej sprawczości u klienta,
• myślenie systemowe (o rodzinie, środowisku, sieci wsparcia),
• działanie w środowisku funkcjonowania osób mających problemy,
• zwrócenie się ku działaniom profilaktycznym, kierowanie na długoterminowe pobyty jedynie w szczególnych sytuacjach.
   

Metody i techniki pracy psychoterapeutycznej z klientem z problemem nadużywania

Współcześnie stosowane metody i techniki, z których korzystają terapeuci i które są rekomendowane w pracy z młodymi klientami, obejmują przede wszystkim:

• Konsultacje z rodziną prowadzone w nurcie systemowym. Umożliwia on poznanie i zrozumienie perspektywy każdej z osób w rodzinie, docenienie ich pozytywnych intencji, uniknięcie wrażenia, że przeciw komuś powstaje koalicja, spojrzenie na problem z szerszej perspektywy. Techniki stosowane w pracy w nurcie systemowym to na przykład pytania cyrkularne, przeformułowanie problemu, analiza interakcji czy zachęcanie do refleksji.
• Postępowanie interdyscyplinarne budujące motywację do zmiany. Komunikacja pomiędzy instytucjami wspierającymi młodego człowieka i rodzinę ułatwia poszukiwanie skutecznych rozwiązań, ale także motywowanie osoby do wprowadzenia zmian.
• Interwencję kryzysową prowadzoną w kontakcie z różnymi osobami wspierającymi klienta.
• Zawarcie z klientem kontraktu na powstrzymanie się od używania substancji. Ważne jest, by młoda osoba świadomie zdecydowała się na zawarcie kontraktu i miała wpływ na jego kształt. Dzięki temu w sytuacji, gdy kontrakt zostaje naruszony, istnieje przestrzeń do przeprowadzenia uczciwej rozmowy o tym, co nie zadziałało, i wyciągnięcie wniosków przez młodego człowieka, przy dalszym wspieraniu jego motywacji do zmiany.
• Stosowanie technik dialogu motywującego. Dialog motywujący umożliwia wydobycie motywacji z klienta bez narzucania mu własnych pomysłów przez terapeutę, aktywne wspieranie i traktowanie klienta z szacunkiem. Podstawowymi zasadami dialogu motywującego jest wyrażanie empatii, refleksyjne słuchanie i odzwierciedlanie, pogłębianie rozbieżności, unikanie udowadniania i podążanie za oporem i wspieranie poczucia własnej skuteczności.
• Stosowanie technik pochodzących z psychoterapii poznawczo-behawioralnej – należy do nich zwłaszcza tworzenie bilansu zysków i strat z używania substancji oraz zaprzestania używania, prowadzenie dziennika myśli, uczuć i ich następstw, nauka zwracania uwagi na tzw. wyzwalacze i poszukiwania sposobów radzenia sobie z nimi, zwracanie uwagi na przekonania i modyfikowanie ich, uczenie stawiania granic i asertywnej komunikacji, prowadzenie eksperymentów, odgrywanie scenek, uczenie technik relaksacji (Michalczyk, 2019).
   

Podsumowanie

W niniejszym tekście omówiliśmy obecną sytuację, jeśli chodzi o używanie przez młodzież substancji psychoaktywnych, a także przybliżyliśmy płynącą z licznych badań wiedzę, która coraz lepiej pozwala wskazać źródła problemów oraz zaproponować skuteczne i poparte naukowo rozwiązania.

Dyskusja na przedstawione tematy pozostaje otwarta, a podejmowane próby wprowadzania zmian nie zawsze są doskonałe. Ważne jest natomiast, że pod pewnymi względami przynoszą sukcesy. Coraz lepiej rozumiemy też kierunki, które sprzyjają lepszemu radzeniu sobie z problemem nadużywania przez młodzież substancji.

Potrzebne są jednak dalsze działania, gdyż wyzwania, które występują we współczesnym świecie, nie znikną zbyt szybko. Szczególnie ważne, by nie stracić z oczu osoby, jaką jest młody człowiek doświadczający problemów. Osoba ta dysponuje pewnymi zasobami, ma pewne deficyty, pewną wciąż jeszcze ograniczoną wiedzę, wyznaje pewne wartości, kieruje się potrzebami, przekonaniami i emocjami. Bez sięgania głębiej, do źródeł problemów radzenie sobie z nadużywaniem przez młodzież substancji może odnieść jedynie doraźne skutki, które nie wystarczą młodym klientom do utrzymania zdrowia i wysokiej jakości życia przez kolejne kilkadziesiąt lat, zgodnie z oczekiwaną, rosnącą długością życia.

Warto zatem uważnie przyjrzeć się roli specjalistów w rozwijaniu nowoczesnych kierunków myślenia i pomocy. Każdy lekarz, psycholog, terapeuta czy wychowawca może wspierać młodych ludzi w lepszym radzeniu sobie z trudnościami, szczególnie poprzez modelowanie pożądanych postaw, uważne słuchanie, partnerskie traktowanie oraz akceptację osoby i jej przeżyć, a także dzielenie się pomocnymi informacjami, szczególnie jeżeli dysponuje aktualną wiedzą, poddaje swoją pracę ewaluacji i omawia ją z innymi, superwizuje, a przede wszystkim pracuje w bliskim kontakcie z innymi specjalistami, rodziną i środowiskiem tworzącymi spójną sieć wsparcia.

Bibliografia:

1. Dzielska, A., Okulicz-Kozaryn, K. (2023). Badania HBSC – zachowania młodzieży związane z uzależnieniami. Wystąpienie w czasie X Konferencji „Uzależnienia – Polityka, Nauka, Praktyka”. https://uzaleznienia2023.pl/ Fundacja Res Humanae.
2. Grabowska, M., Gwiazda, M. (red.) (2019). Młodzież 2018. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej, Krajowe Biuro.
3. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (2023), Europejski raport narkotykowy 2023: Tendencje i osiągnięcia, https://www.emcdda.europa.eu/publications/european-drug-report/2023_pl
4. National Center for Drug Abuse Statistic 2023 https://drugabusestatistics.org/.
5. Michalczyk, Z. (2020). Współczesne uzależnienia dzieci i młodzieży. Zagórze: Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii.
6. Moskalewicz, J., Wciórka, J. (red.) (2021). Kondycja Psychiczna Mieszkańców Polski. Raport z badań Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań – EZOP II. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 
7. Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B., red. (2012). Kondycja psychiczna mieszkańców Polski: raport z badań „Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostęp do psychiatrycznej opieki zdrowotnej – EZOP Polska, Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
8. Kandel D.B., Yamaguchi K., Chen K. (1992). Stages of progression in drug involvement from adolescence to adulthood: Further evidence for the gateway theory. Journal of Studies on Alcohol, nr 53(5).
9. Motyka, M.A. (2019). Od napojów energetyzujących do narkotyków. Nowe wyzwania polityki prewencyjnej. UR Journal of Humanities and Social Sciences 3(12) str. 139–158.
10. Ostaszewski, K. (red.) (2019). Analiza jakościowa stylu życia 17-18-letnich użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 
11. Michalczyk, Z. (2019). Zażywanie substancji psychoaktywnych w okresie dorastania. Warszawa: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej.
12. Garmezy, N. (1985). Stress Resistent Children. The Search for Protective Factors, w: Stevenson (red.): Recent Research in Developmental Psychopathology. Oxford-New York-Toronto-Sydney-Paris-Frankfurt: Pergamon Press.
13. Hawkins, J.D., Catalano, R.F., Miller, J.Y. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescents and eary adulthood: Implications for substance abuse preventionl Psychological Bulletin, 1992, 112(1): 64–105.
14. Sierosławski, J. (2020). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną – Raport z ogólnopolskich badań ankietowych realizowanych w 2019 roku. Warszawa: Krajowe Biuro ds. przeciwdziałania Narkomanii, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD. 
15. Mazur, J., Małkowska-Szkutnik, A. (red.) (2018). Zdrowie uczniów w 2018 r. na tle nowego modelu badań HSBC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
16. Bowlby, J. (2023). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
17. Ostaszewski, K. (1996). Tradycyjne i współczesne programy profilaktyki uzależnień. Serwis Informacyjny. Narkomania nr 5.