Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży stanowią niezwykle istotny problem współczesnego świata. Jest to wyzwanie nie tylko natury psychiatrycznej, psychologicznej, czy pedagogicznej, ale także w szerokim rozumieniu społecznej. W zasadzie nie ma obszaru funkcjonowania psychospołecznego dzieci i młodzieży, który nie uległby co najmniej zakłóceniu z powodu występowania zaburzeń psychicznych. Nierzadko obecność zaburzeń implikuje znaczne utrudnienia, a nawet dezorganizację działania i w efekcie szereg negatywnych konsekwencji w codziennym funkcjonowaniu. Stąd zainteresowanie skalą problemu wciąż wzrasta. Już od kilkudziesięciu lat prowadzone są badania dotyczące zarówno częstości, jak i jakości zaburzeń psychicznych występujących u dzieci i młodzieży. Pomimo tego, że badania epidemiologiczne w omawianym zakresie są stosunkowo długo prowadzone, to nadal trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie dotyczące rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży.
W literaturze przedmiotu można zarówno spotkać wyniki wskazujące na kilkuprocentowe rozpowszechnienie zaburzeń w danej populacji, jak i takie które sugerują, że połowa zbiorowości cierpi na różne zaburzenia psychiczne. Tak duże rozbieżności mają szereg różnych źródeł. Po pierwsze, wiąże się to ze stosowaną procedurą metodologiczną, ponieważ istotna jest nie tylko poprawność pobrania próby do badań, ale również to, w jaki sposób gromadzone są dane, czy są to badania typu self-report, gdzie osoby badane dokonują samoopisu, czy też poszczególne osoby są badane przez specjalistów, albo jest to zestawienie danych uzyskanych na podstawie raportów z ośrodków zajmujących się terapią. Po drugie, istotna jest grupa wiekowa objęta badaniami, rodzaj zaburzeń, które są przedmiotem badań oraz to jaka klasyfikacja stanowi podstawę np. czy jest to DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders w opracowaniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego), czy ICD (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych - która w praktyce jest stosowane również w Polsce) oraz w której wersji. Zatem wyniki badań dotyczące częstości występowania zaburzeń psychicznych mogą znacznie różnić się między sobą, gdyż np. obejmują odmienne zakresy zaburzeń będących przedmiotem pomiaru, lub też dotyczą nietożsamych grup wiekowych albo odnoszą się do innych zakresów czasowych np. mogą uwzględniać stan aktualny osób badanych lub mogą odnosić się do całego życia lub jedynie do wybranego okresu (P.Majewicz, J.Sikorski, 2022).
Z badań prowadzonych w XX wieku wynikało, że rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży jest szacowane w różnych krajach na 5-20% (D.Stomma, A.Popielarska 2000, s.19). Należy zaznaczyć, że w przeszłości, na przykład w pierwszym badaniu na wyspie Wight, które rozpoczęło się w latach 1964-65 (M. Rutter 1989) wskazywano na 6,8% populacji, przy czym najczęściej występowały zaburzenia zachowania i mieszane zaburzenia zachowania i emocji z łącznym wskaźnikiem 4% oraz zaburzenia emocjonalne dotyczące 2,5% badanych. Natomiast w kolejnych badaniach wskazywano już na 10-25% dzieci z zaburzeniami psychicznymi, a nawet 50%. Prawdopodobnie te skrajnie wysokie wskaźniki są zbyt duże i stanowią odzwierciedlenie wcześniej stosowanych i nieadekwatnych kryteriów diagnostycznych (R.Goodman, S.Scott 2000, s.35). Z kolei na podstawie analizy 52 badań opublikowanych między 1963 a 1996 rokiem wynika, że mediana dla dzieci w wieku przedszkolnym wynosi 8%, dla dzieci w wieku szkolnym 12%, a dla młodzieży 15% (R.E. Roberts i in.,1998).
Współcześnie podaje się najczęściej, że około 10-20% ogółu dzieci i młodzieży ma zaburzenia psychiczne (WHO - https://www.who.int/mental_health/maternal-child/child_adolescent/en/). Z kolei badania amerykańskie, wskazują na nieco większą częstość, bo 21-23% występowania zaburzeń psychicznych i uzależnienia od narkotyków wśród dzieci i młodzieży (S. M., Holder, K Rogers, E. Peterson, CH. Ochonma 2017, s. 993). Warto dodać, że dane zebrane z różnych źródeł w USA, w latach 2005 - 2011(CDC, 2013 https://www.cdc.gov/childrensmentalhealth/features/kf-childrens-mental-health-report.html) wskazują, że dzieci i młodzież w wieku 3-17 lat najczęściej miały diagnozowane takie zaburzenia, jak:
- ADHD (6,8%)
- Zaburzenia zachowania (3,5%)
- Lęk (3,0%)
- Depresja (2,1%)
- Zaburzenia ze spektrum autyzmu (1,1%)
- Zespół Tourette'a (0,2%) (wśród dzieci w wieku 6–17 lat)
Przy czym u młodzieży w wieku 12–17 lat rozpoznawano również:
- Zaburzenia związane z używaniem narkotyków (4,7%)
- Zaburzenia związane ze spożywania alkoholu (4,2%)
- Uzależnienie od papierosów (2,8%)
Interesujących wyników dostarczyła realizacja projektu „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań – EZOP II”, w którym badaniami objęto 15 tysięcy osób z całej Polski, w tym 3 tysiące dzieci i młodzieży. Uzyskane rezultaty wskazują, że u dzieci i młodzieży w wieku 7-17 lat, jakiekolwiek zaburzenia psychiczne występują u 13,4%, czyli dotyczą aż 568,1 tysięcy osób, w tym: fobie swoiste – 5,7%, tendencje samobójcze – 5,7% (o różnym stopniu ryzyka zamachu samobójczego), zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych – 4,2%, zaburzenia odżywiania-2,6%, ADHD-2% (K. Ostaszewski, M. Kucharski, J. Stokwiszewski, 2021).
Należy dodać, że analogiczny ogólny odsetek zaburzeń, a więc 13.4% wykazano na podstawie przeprowadzonej metaanalizy danych zawartych w literaturze światowej z okresu 1985-2012, którą objęto 41 wyselekcjonowanych publikacji z 27 krajów (G.V. Polanczyk i in., 2015). Tak więc zaawansowane analizy statystyczne szeregu wyników pochodzących z różnych krajów są tożsame z wynikami badań polskich EZOP II. Zatem można przyjąć, że zaburzenia psychiczne występują u nieco ponad 13% dzieci i młodzieży. Warto dodać, że w populacji ogólnej ten odsetek jest większy i według danych opublikowanych w 2016 roku przez Instytut Wskaźników i Oceny Zdrowia (Institute for Health Metrics and Evaluation, IHME, 2018) wynosi w krajach Unii Europejskiej 17,3%.
W związku ze znacznym rozpowszechnieniem zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży konieczne jest podjęcie działań zaradczych. Oprócz klasycznych rozwiązań takich jak psychoterapia oraz farmakoterapia warto uzupełnić każdy rodzaj udzielanego wsparcia psychoedukacją, która stanowi zespół „(…) zaplanowanych, ustrukturalizowanych działań mających na celu rozwój zasobów osobistych w sferze emocjonalno - motywacyjnej, poznawczej, noetycznej oraz instrumentalnej, a także umiejętności mobilizowania i wykorzystywania ich w procesie radzenia sobie w sytuacjach trudnych, przede wszystkim zaś zwiększania poczucia dobrostanu, w efekcie czego osiągany jest wyższy poziom jakości życia” (P.Majewicz 2017, s.119). Zajęcia psychoeduakcyjne adresowane nie tylko do osób bezpośrednio zainteresowanych, ale również do ich rodzin i przyjaciół stanowią obecnie trzeci filar terapii. Ponadto, warto wykorzystać w procesie terapeutycznym możliwości przedszkola i szkoły, a w tym zakresie, zwłaszcza w fazie diagnozy nieocenione wręcz źródło informacji stanowią nauczyciele oraz inni pracownicy szkoły. Zachowanie dziecka w szkole zazwyczaj różni się od jego zachowania w domu. A w związku z tym, że nauczyciele zwykle mają adekwatną orientację w możliwościach i ograniczeniach ucznia, dobrze wiedzą czego można oczekiwać od ucznia w określonym wieku, to ich opinie są zazwyczaj bardzo trafne (R. Goodman, S. Scott 2000, s. 18). W dalszym okresie pedagodzy mogą udzielać trafnego wsparcia w ramach działań podejmowanych przez zespół pomocy psychologiczno-pedagogicznej, działający w placówce oświatowej.
Bibliografia:
Centers for Disease Control and Prevention (2013). Key Findings: Children’s Men tal Health Report, https://www.cdc.gov/childrensmentalhealth/features/kf--childrens -mental -health -report.html (dostęp 10.05.2020).
Goodman, R., Scott, S. (2000). Psychiatria dzieci i młodzieży. Tłum. A. Dunajska, M. Kotlicka -Antczak, P. Melcer, J. Rabe -Jabłońska, T. Sobów. [Red. wyd. pol. J. Rabe -Jabłońska]. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
Holder, S.M., Rogers, K., Peterson, E., Ochonma, Ch. (2017). Mental Health Visits: Examining socio ‑demographic and diagnosis trends in the emergency department by the pediatric population. „Child Psychiatry and Human Development”, 48, s. 993–1000. DOI 10.1007/s10578-017-0719-y.
IHME (2018). Global Health Data Exchange, www.healthdata.org/. https://www.oecd-ilibrary.org/sites/health_glance_eur-2018-4-en/index.html?itemId=/content/component/health_glance_eur-2018-4-en dostęp: 29.11.2021).
Majewicz P. (2017). Psychoedukacja w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością i chorobą przewlekłą. Lubelski Rocznik Pedagogiczny, T. XXXVI. z. 2 – 2017. DOI: 10.17951/ lrp. 2017.36.2.117, s. 117–130.
Majewicz P., Sikorski J. (2022). Uczeń z zaburzeniami psychicznymi. Wybrane zagadnienia wsparcia psychologiczno-pedagogicznego. Kraków: WNUP.
Ostaszewski K., Kucharski M., Stokwiszewski J. (2021). Wyniki badania dzieci i młodzieży (wiek 7 -17 lat). Konferencja projektu EZOP II, Warszawa, 15-16 listopada 2021.
Polanczyk G.V., Salum G.A., Sugaya L.S., Caye A., Luis A Rohde L.A. (2015). Annual research review: A meta-analysis of the worldwide prevalence of mental disorders in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 56 (3): 345-65. Doi: 10.1111/jcpp.12381.
Roberts R. E., Attkisson C. C., & Rosenblatt A. (1998). Prevalence of psychopathology among children and adolescents. American Journal of Psychiatry, 155(6), 715-725.
Rutter M. (1989). Isle of Wight Revisited: Twenty-five Years of Child Psychiatric Epidemiology. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, Vol. 28, Issue 5, p. 633–653. DOI: https://doi.org/10.1097/00004583-198909000-00001.
Stomma D., Popielarska A. (2000). W: A.Popielarska, M. Popielarska (red.), Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa: PZWL, s.15-21.
WHO - Child and adolescent mental health https://www.who.int/mental_health/maternal-child/child_adolescent/en/ dostęp: 10.05.2020).
