Głusi rodzice w gabinecie terapeutycznym

W życiu osób głuchych, które preferują komunikowanie się za pośrednictwem języka migowego, czasami przychodzi taki moment, kiedy są one zmuszone skorzystać z pomocy psychologa. Nie jest to jednak łatwe, ponieważ w Polsce funkcjonuje obecnie bardzo nieliczna grupa specjalistów posługująca się płynnie polskim językiem migowym (PJM) i posiadająca doświadczenie w pracy diagnostycznej i terapeutycznej w oparciu o ten język.

PJM jest językiem wizualno-przestrzennym o odmiennej gramatyce, frazeologii itp. w stosunku do języka polskiego (Tomaszewski, 2010). Opanowanie języka migowego (podobnie jak każdego innego języka obcego) na poziomie umożliwiającym pracę psychologiczną wymaga wielu lat nauki i praktyki. Nieliczni specjaliści posiadający tę rzadką umiejętność są zwykle skupieni w dużych miastach. W konsekwencji w społeczności osób głuchych pójście do psychologa traktowane jest bardziej jako ostateczność niż pierwszy odruch w sytuacji kryzysowej. Każda wizyta łączy się bowiem nie tylko z koniecznością oczekiwania w długich kolejkach w instytucjach finansowanych z budżetu państwa lub ponoszenia znaczących nakładów finansowych w przypadku wizyt prywatnych. Za każdym razem osoba głucha musi jeszcze zadbać o obecność tłumacza języka migowego. Łatwo sobie wyobrazić, że ustalenie terminu spotkania, który będzie odpowiadał zarówno specjaliście, tłumaczowi, jak i pacjentowi, bywa zadaniem karkołomnym, przypominającym niekiedy skomplikowaną łamigówkę. W rezultacie osoby niesłyszące bardzo rzadko korzystają z usług psychologicznych i zazwyczaj skłaniają ich do tego czynniki sytuacyjne.

Umówienie wizyty u psychologa z perspektywy osoby głuchej

Jednym z częstszych powodów, dla których osoby niesłyszące zgłaszają się do psychologa jest skierowanie na wizytę przez pracowników przedszkola lub szkoły, do których uczęszczają ich sprawiające problemy wychowawcze dzieci. W tej sytuacji okoliczności pojawienia się głuchych rodziców w gabinecie psychologicznym są trudne, zarówno dla nich samych, jak i dla psychologa. Rodzice miewają bowiem poczucie, że zostali przymuszeni do spotkania z osobą obcą, nieznającą problemów społeczności, z której się wywodzą. Dodatkowo czują się bezradni wobec własnych dzieci oraz kadry pedagogicznej, z którą mają znacznie utrudnioną komunikację. Z kolei dla psychologa niemającego doświadczenia w pracy z głuchymi pacjentami tego typu wizyty bywają źródłem dużego stresu. Konieczność porozumiewania się za pośrednictwem tłumacza wywołuje lęk przed utratą kontroli nad sytuacją i/lub byciem ocenianym. Kunsztu wymaga także takie prowadzenie wywiadu wstępnego, aby na podstawie zebranych informacji można było udzielić odpowiedzi na pytanie, czy przyczyna zgłaszanego problemu wychowawczego ma związek z faktem, że dziecko pochodzi z rodziny osób niesłyszących czy też nie.

Jak dokonać tego rozstrzygnięcia i poczuć się pewniej w roli diagnostyczno-terapeutycznej? Oto kilka praktycznych wskazówek sformułowanych o własną praktykę kliniczną.

Pracując z głuchymi rodzicami należy zawsze pamiętać, że są to osoby myślące w innym języku niż język polski i zakotwiczone w społeczności rządzącej się własnymi prawami.

Rola tłumacza języka migowego podczas spotkania diagnostycznego

Większość psychologów zajmujących się działalnością diagnostyczną i terapeutyczną jest przyzwyczajona do indywidualnej pracy z rodzicami, niepodlegającej bezpośredniej obserwacji. Obecność tłumacza zmienia ten stereotyp, wprowadzając nieznany wcześniej element do relacji z klientem.

Krok 1
Już na etapie umawiania spotkania dobrze jest upewnić się, że osoba, która będzie pełniła funkcję tłumacza, nie jest w żaden sposób emocjonalnie związana z klientem. Członkowie rodziny, nauczyciele uczący dziecko itp. mają bowiem skłonność do wychodzenia z roli i prezentowania własnego stanowiska w danej sprawie. W rezultacie psycholog może znaleźć się w krzyżowym ogniu między swoimi klientami a wychodzącym ze swej roli tłumaczem. Z powodu braku znajomości języka migowego nie będzie miał on jednak możliwości zapanowania nad sytuacją i stanie się jedynie bezradnym obserwatorem.

Krok 2
Przed rozpoczęciem spotkania warto zorganizować przestrzeń w gabinecie w sposób porządkujący sytuację. Naprzeciwko psychologa powinny być przygotowane miejsca siedzące dla rodziców. Krzesło, na którym usiądzie tłumacz, dobrze jest umieścić z boku, najlepiej poza polem widzenia psychologa. Tłumacz musi mieć jednak możliwość dokładnego obserwowania rąk i twarzy swoich klientów.

Krok 3
W momencie wejścia rodziców do gabinetu należy najpierw przywitać się z nimi, a dopiero w drugiej kolejności z tłumaczem. W trakcie trwania spotkania powinno się też starać cały czas utrzymywać wzrok na klientach i traktować tłumacza jak swego rodzaju lektora. Jest to jedno z najtrudniejszych zadań, ponieważ bardzo często u psychologów pojawia się chęć dopytania tłumacza o różne fakty itp. Jest to naturalny impuls wynikający z potrzeby nawiązania kontaktu z osobą, z którą komunikacja jest łatwa. Warto jednak nad nim zapanować, ponieważ w przeciwnym razie głusi pacjenci mogą poczuć się potraktowani w sposób protekcjonalny (Kaleta-Zawłocka, 2003).

Wywiad rozwojowy z osobą głuchą – lista pytań i trudności

Chcąc postawić wstępne hipotezy dotyczące problemów wychowawczych dziecka, większość psychologów rozpoczyna pierwsze spotkanie m.in. od przeprowadzenia pogłębionego wywiadu rozwojowego. W przypadku dzieci mających głuchych rodziców dobrze jest poszerzyć standardowy wywiad o informacje dotyczące okoliczności, w jakich wychowywani byli matka i ojciec dziecka.

Propozycja listy pytań dodatkowych.

Czy pochodzi Pan(-i) z rodziny osób niesłyszących?
W jakim języku komunikował(-a) się Pan(-i) z rodzicami?
W jakim wieku nauczył się Pan(-i) języka migowego?
Czy Pana(-i) rodzice znają język migowy?
Jakie ma Pan(-i) wykształcenie i do jakiego typu szkół Pan(-i) uczęszczał(-a) (szkoła ogólnodostępna, szkoła integracyjna, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy dla dzieci i młodzieży z wadą słuchu)?
Czy w trakcie nauki szkolnej przebywał(-a) Pan(-i) w domu rodzinnym czy w internacie? Jeśli przebywał(-a) Pan(-i) w internacie, to w jakim wieku Pan(-i) znalazł/a się w nim?

Pierwsze cztery pytania powinny zostać zadane, aby psycholog mógł sobie wyobrazić, czy zgłaszający się do niego rodzice byli w stanie swobodnie komunikować się z własnymi rodzicami. W swojej praktyce bardzo często spotykam się z sytuacjami, w których słyszący rodzice mają ogromny problem z zaakceptowaniem głuchoty dzieci i do końca swojego życia nie decydują się na rozpoczęcie nauki języka migowego. Niesłyszące dzieci, które z różnych powodów nie były w stanie nauczyć się języka polskiego, wzrastają zatem nie mając możliwości wymiany myśli z osobami z ich najbliższego otoczenia rodzinnego. W konsekwencji w dorosłym życiu stawanie się rodzicami stanowi dla nich jedno z najtrudniejszy wyzwań, ponieważ nie posiadają one wzorców komunikowania się z dziećmi (Zalewska, 1998).

Dalsze pytania dotyczące m.in. t...