Zaburzenia odżywiania u dzieci i młodzieży są częstym powodem sięgania po pomoc specjalistów. Jest to grupa przypadłości psychosomatycznych, na które cierpi ok. 70 mln osób na całym świecie (dane The Renfrew Center Foundation for Eating Disorders).
Zaburzenia odżywiania obejmują szereg jednostek chorobowych. Według najnowszej klasyfikacji ICD-11 wśród nich wyróżnia się:
POLECAMY
6B80 | Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) |
6B81 | Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) |
6B82 | Zaburzenia odżywiania z napadami niekontrolowanego objadania (ang. binge-eating disorder, BED) |
6B83 | Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (AFRID) |
6B84 | Łaknienie spaczone (Pica) |
6B85 | Zespół przeżuwania, in. zespół ruminacji (ang. rumination-regurgitation disorder) |
6B8Y | Inne specyficzne zaburzenia odżywiania lub jedzenia (ang. other specified feeding or eating disorders – OSFED) |
6B8Z | Niespecyficzne zaburzenia odżywiania lub jedzenia (ang. feeding or eating disorders, unspecified) |
Źródło: ICD-11. International Classification of Diseases 11th Revision. The global standard for diagnostic health information. World Health Organization |
Poszczególne przypadki ZO może charakteryzować łagodny lub cięższy przebieg. Według statystyk około 6% przypadków zaburzeń odżywiania kończy się śmiercią (najczęściej powodem jest wyniszczenie organizmu związane z zaburzeniami funkcji układu trawiennego i sercowo-naczyniowego, a także samobójstwa), dlatego tak istotna jest prewencja, wczesne wykrywanie oraz odpowiednie leczenie chorujących. Istnieje powszechny pogląd, że zaburzenia odżywiania dotyczą przede wszystkim dziewcząt i kobiet. Jest to prawda, jednak jak pokazują statystyki, dotykają one również przedstawicieli płci męskiej – przypadki te stanowią około 5–10% pacjentów chorujących na ZO (Freyberger, Schnaider 2005).
Najbardziej rozpoznawalnymi ZO jest anoreksja (anorexia nervosa) i bulimia (bulimia nervosa). Obie jednostki chorobowe występują najczęściej w okresie adolescencji (bulimia: 2%, anoreksja: 0,5–1% populacji), choć pojawiają się także przypadki osób dorosłych (bulimia: 1,3%, anoreksja: 0,2–0,8% populacji) (Józefik, 1999). Praktyka kliniczna wskazuje także na coraz częstsze występowanie zaburzeń odżywiania wśród dzieci przed okresem dojrzewania. Według raportu Public Health England na rok 2017/18 wśród dziewcząt dziesięcioletnich częstość hospitalizacji z powodu zaburzeń odżywiania wzrosła w ciągu ostatniej dekady aż o 146%. Tendencję wzrostową widać także wśród chłopców – według tego samego raportu z przyczyny ZO w 2014 r. do szpitala przyjęto tylko jednego dziesięciolatka, a w 2018 r. już dziewięciu.
Maskowanie
Wśród małych dzieci zaburzenia odżywiania czasem bywają mylone z innymi zaburzeniami, takimi jak zaburzenia zachowania czy choroby somatyczne (zaburzenia układu pokarmowego). W przypadku starszych dzieci i adolescentów główne ryzyko maskowania objawów ZO związane jest z podobieństwem ich objawów do buntu charakterystycznego dla okresu dorastania (odmawianie jedzenia posiłków lub określonych produktów jako wyraz zaznaczenia własnej autonomii i indywidualności bądź przynależności do grupy społecznej/subkultury), a także depresji (brak apetytu, głodzenie się jako zachowanie autoagresywne). W wieku dorastania zaburzone zachowania jedzeniowe mogą być także ukrytą formą wołania o pomoc i próbą zwrócenia uwagi otoczenia na przeżywane problemy (rodzinne, rozwojowe itd.).
Czynniki ryzyka
Istnieją pewne grupy, w których ryzyko zaburzeń odżywiania jest szczególnie wysokie. Ma to miejsce najczęściej w społecznościach, w których określony wygląd ciała i szczupła sylwetka są wymogiem potrzebnym do osiągnięcia sukcesu. Wśród nich wymienia się balet, branżę modową (modele i modelki) oraz niektóre dyscypliny sportowe, takie jak jeździectwo, gimnastykę artystyczną czy skoki narciarskie. Ryzyko zachorowania wzrasta również wtedy, gdy któryś z członków danej grupy cierpiał wcześniej na tego typu zaburzenia.
Przyczyny zaburzeń odżywiania ujmuje się najczęściej wieloczynnikowo. Wśród zmiennych, które mogą przyczyniać się do ich rozwinięcia, wymienia się m.in.:
- społeczny kult szczupłej sylwetki, a także towarzysząca mu presja otoczenia uwzględniająca wysokie standardy dotyczące wyglądu ciała,
- niektóre czynniki osobowościowe, np. wysoka potrzeba kontroli, perfekcjonizm,
- niektóre zaburzenia psychiczne, np. depresja, zaburzenia lękowe,
- niepomyślne oddziaływania systemu rodzinnego (system hermetyczny, wysokie oczekiwania i kontrola, konflikty pomiędzy rodzicami),
- niechęć wobec dorastania (rozwijające się w adolescencie kobiece lub męskie kształty stają się niepożądane, ponieważ stanowią symbol dorosłości),
- niskie poczucie własnej wartości,
- stosowanie w rodzinie diet, niezdrowe wzorce jedzenia w domu rodzinnym, występowanie w rodzinie zaburzeń odżywiania,
- nadużywanie substancji psychoaktywnych, w szczególności alkohol,
- otyłość,
- krytyczne uwagi ze strony otoczenia na temat odżywiania, wyglądu czy masy ciała,
- wykorzystanie seksualne.
Niniejszy artykuł stanowi przegląd objawów psychopatologicznych, behawioralnych i wegetatywnych tych zaburzeń odżywiania, które są charakterystyczne wśród dzieci i młodzieży.
Anorexia nervosa
Anoreksja najczęściej rozpoczyna się w okresie średniej adolescencji. W niektórych przypadkach ma ona charakter krótkotrwałego, samoograniczającego się zaburzenia i wymaga wyłącznie doraźnych interwencji ze strony wychowawców/opiekunów oraz specjalisty zdrowia psychicznego. Taki przebieg choroby jest najbardziej charakterystyczny dla młodych osób z krótką historią objawów.
Wraz z wydłużaniem się czasu zaburzenia i dorastania dziecka/adolescenta rokowania dotyczące skuteczności terapii prezentują się mniej korzystnie. U około 10–20% pacjentów anoreksja jest uznawana za trudną do wyleczenia (nieprzemijającą).
Rdzenna psychopatologia anoreksji nie jest zasadniczo zróżnicowana w przypadku dziewcząt i chłopców. Odmienności w obrazie choroby różnych grup wiekowych, choć występują, nie są liczne. Pacjenci chorujący na anorexia nervosa przeceniają znaczenie wyglądu swojej sylwetki i masy ciała – temat ten zazwyczaj staje się centrum ich ambicji, podczas gdy inne płaszczyzny życia (kontakty towarzyskie, nauka, hobby) schodzą na dalszy plan i zostają podporządkowane koncentracji na ciele i skrupulatnej kontroli jedzenia (przy czym kontrola ta, na początku ograniczona, z czasem ma tendencje do eskalowania i przybierania na restrykcjach).
Samoocena osoby chorej zdeterminowana jest najczęściej przez ocenę wyglądu własnego ciała i zachowań związanych z jedzeniem oraz zdolności do ich kontrolowania.
ICD-10 | DSM-5 |
|
Ponadto, DSM-V wyróżnia dwa rodzaje jadłowstrętu psychicznego:
|
Źródło: ICD-10. International Classification of Diseases 10th Revision. The global standard for diagnostic health information. World Health Organization | Źródło: DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association |
ICD-11 | |
|
|
Źródło: ICD-11. International Classification of Diseases 11th Revision. The global standard for diagnostic health information. World Health Organization |
Motorem do ciągłej kontroli i potrzeby odchudzania jest natomiast charakterystyczny dla tej grupy pacjentów nieadekwatny obraz ciała, przejawiający się w odbieraniu go jako większe i obfitsze niż jest w rzeczywistości. Percepcja ta jest jednocześnie związana z głębokim poczuciem niezadowolenia z ciała i brakiem akceptacji jego rozmiaru, kształtu oraz wyglądu.
W związku z tym obserwujemy najczęściej nieustanną gonitwę za zmniejszeniem masy ciała. Jest to objaw wtórny w stosunku do psychologicznych uwarunkowań pacjenta, jego rzeczywistości psychicznej oraz percepcji własnego ciała. Tak długo, jak osoba odnosi w tym pościgu sukcesy, zachowanie to nie jest przez nią spostrzegane jako problem – często pacjenci mają tendencję do myślenia o swojej niskiej masie ciała w kategoriach sukcesu i pozytywnego osiągnięcia, nie zaś przejawu choroby (między innymi z tego powodu najczęściej przejawiają znaczny opór wobec terapii).
Zważywszy na restrykcje żywieniowe, jakie wprowadzają osoby chorujące na anoreksję, wiąże się ona z rozbudowanym szeregiem objawów i oznak o charakterze somatycznym. Niektóre z nich mogą być łatwo dostrzeżone przez samego pacjenta lub jego najbliższe otoczenie, stając się sygnałem informującym o możliwości pojawienia się negatywnych skutków zdrowotnych niedożywienia. Są to:
- podwyższony poziom wrażliwości na chłód, zimne ręce i stopy,
- symptomy żołądkowo-jelitowe – bóle brzucha, wymioty, wzdęcia, zaparcia, przedłużone opróżnianie żołądka,
- zawroty głowy i omdlenia,
- brak miesiączki (u kobiet nieprzyjmujących doustnie środków antykoncepcyjnych), niski poziom podniecenia seksualnego, bezpłodność),
- bezsenność,
- wychudzenie; zahamowany wzrost oraz wstrzymanie rozwoju psychoseksualnego (jeśli objawy AN pojawiły się przed okresem dojrzewania),
- wysuszona skóra; delikatne włoski (lanugo) na plecach, przedramionach oraz policzku,
- osteopenia, osteoporoza, podatność na złamania kości,
- osłabienie siły mięśniowej, skurcze i bóle mięśniowe,
- zaburzone wskaźniki wątrobowe,
- suchość skóry i łamliwość paznokci, zajady, wypadanie włosów.
Należy pamiętać, że wszelkie objawy somatyczne trzeba w pierwszej kolejności skonsultować z lekarzem, który precyzyjnie określi przyczynę ich występowania.
ICD-10 | DSM-5 |
|
Objadanie się charakteryzuje się jednocześnie:
|
Źródło: ICD-10. International Classification of Diseases 11th Revision. The global standard for diagnostic health information. World Health Organization | Źródło: DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association |
Bulimia nervosa
Bulimia charakteryzuje się nieznacznie później występującymi symptomami niż anoreksja (późna adolescencja, rzadziej przed okresem dorastania), choć zwykle początki obu zaburzeń prezentują podobny obraz (ograniczanie jedzenia, wprowadzanie restrykcji), w końcu jednak epizody objadania się zaczynają przerywać okresy restrykcji, a masa ciała wzrasta, w związku z czym zaburzenie uzyskuje samoutrwalający mechanizm.
Według C. Fairburn rdzeń psychopatologii anoreksji i bulimii jest podobny. Tak jak w anoreksji, również w przypadku bulimii nervosy autor opisuje je jako „zaburzenia poznawcze” polegające na przywiązywaniu zbyt dużej wagi do figury i masy ciała oraz ich kontroli (Fairburn, 2013). W bulimii jednak próby kontrolowania masy ciała mają tendencję do przeplatania się z epizodami przejadania się. Napad objadania charakteryzuje się specyficznym poczuciem utraty kontroli nad jedzeniem, a także przyjmowaniem nieadekwatnie dużej w stosunku do zapotrzebowania ilości pokarmu (ilości te są różne, wśród dzieci może to być około 1000 kcal, wśród adolescentów około 2000 kcal). Występowanie naprzemiennych epizodów kontroli oraz napadów objadania sprawia, że niektórzy chorzy na bulimię opisują siebie jako „nieudanych anorektyków”. Gdy epizody objadania się zaczynają przerywać okresy restrykcji, a masa ciała wzrasta, zaburzenie uzyskuje samoutrwalający mechanizm.
Bulimia, podobnie jak anoreksja, może powodować liczne niekorzystne konsekwencje somatyczne, mogące mieć szczególnie negatywny wpływ na zdrowie w okresie rozwoju i dojrzewania organizmu. Należy tu wymienić szczególnie:
- zaburzenia wodno-elektrolitowe (m.in. niedobór potasu),
- deficyty witaminowe,
- niedożywienie,
- zaburzenia kardiologiczne i endokrynologiczne,
- problemy stomatologiczne (próchnica, choroby dziąseł),
- łuszczenie się skóry, rogowacenie naskórka, rozstępy,
- objawy ze strony układu pokarmowego – zaparcia, biegunka, podrażnienie gardła,
- zapalenie trzustki.
ICD-10 | DSM-5 |
|
Zaburzenia jedzenia lub karmienia (np. brak zainteresowania jedzeniem, unikanie jedzenia na podstawie jego pewnych cech, obawa przed awersyjnymi konsekwencjami jedzenia), objawiające się uporczywym brakiem odpowiedniego odżywiania, związane z jednym (lub więcej) z poniższych:
|
Źródło: ICD-10. International Classification of Diseases 11th Revision. The global standard for diagnostic health information. World Health Organization | Źródło: DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association |
Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder – AFRID)
W najnowszych klasyfikacjach ICD-11 oraz DSM-5 jednostka ta zastąpiła wcześniejszą odnoszącą się do zaburzeń karmienia u niemowląt i ma...
Kup prenumeratę Premium, aby otrzymać dostęp do dalszej części artykułu
Przypisy

O wyzwaniach i zjawiskach we współczesnej psychologii cz 1....
20 września 2017

Czy współczesna rodzina skazana jest na zatracenie więzi i brak...
28 września 2017

Ciągła potrzeba bycia online, czyli o płynnej tożsamości we...
28 września 2017