Seksualność kobiety w terapii pozytywnej

Potrzebujesz dodatkowych informacji? Sprawdź artykuł: Najlepsze jeszcze przede mną. Jak kocha dojrzała kobieta?

Utrzymujący się przez dziesięciolecia tradycyjny przekaz kulturowy nakazywał kobietom w pewnym stopniu wypierać swoje seksualne potrzeby i dążyć do wzoru kobiety niezainteresowanej seksem, raczej oziębłej, rozumiejącej przyjemność seksualną jako doświadczenie zarezerwowane raczej dla mężczyzn (Nagoski, 2016). Inicjowanie seksu, dążenie do niego i zainteresowanie rozwijaniem własnej seksualności uchodziło (w konserwatywnych kręgach nierzadko wciąż uchodzi) za przejaw rozwiązłości i nadmiernego zainteresowania sferą seksualną. Innymi słowy, społecznie postrzegano je jako wyraz niekontrolowania swoich impulsów, coś niekobiecego, świadczącego o pewnego rodzaju dysfunkcyjności. Takie podejście było upokarzające i zawstydzające. Wiele klientek gabinetów psychoterapeutycznych w taki właśnie sposób do dziś odnosi się do swojej seksualności i często unika tego tematu w rozmowach terapeutycznych. Niestety, część terapeutów przyjmuje to z ulgą, bo rozmowy o seksualności często dla specjalistów nie są tematami wygodnymi, w których czują się swobodnie i pewnie. Psychoterapeuci bowiem – w Polsce w większości kobiety – sami miewają wiele negatywnych przekonań i oporów w związku z całym spektrum własnej seksualności, począwszy od poczucia swojej atrakcyjności, po osobiste preferencje.

Kiedy więc w gabinecie siadają naprzeciwko siebie dwie osoby, czyli klientka, która ma społecznie wdrukowane stereotypy dotyczące seksu, i terapeuta, który nie czuje się komfortowo w rozmowach o seksie, wtedy poruszanie tego tematu może jawić się jako karkołomne zadanie. Na tyle trudne, klientka odsyłana bywa bezpośrednio do lekarza seksuologa, by tam mogła eksplorować tematy związane z własną seksualnością. Nierzadko oczywiście jest to właściwa procedura, zwłaszcza w przypadku rozpoznania u klientki objawów zaburzeń (np. pochwicy, dyspareunii itp.). Czasami jednak tematy, które klientka chciałaby poruszyć z terapeutą, oscylują bliżej rozwoju osobistego niż zaburzeń seksualnych wymagających klinicznej interwencji.

Sex Care

W międzynarodowej, ale też i polskiej prasie psychologicznej funkcjonuje termin „self care” (dbanie o siebie) odnoszący się do wnikliwej uważności na swoje potrzeby, obejmujący troskę o swoje zdrowie, samopoczucie, budowanie relacji opartych na szacunku, zauważanie siebie, wydobywanie się ze schematu samopoświęcania na rzecz dostrzegania w pełni swojego dojrzałego, autonomicznego JA. Żyjąc w oparciu o filozofię „self care” kobiety nierzadko decydują się podjąć psychoterapię, by nauczyć się żyć w zgodzie ze sobą i swoimi potrzebami. Dr Maria Baratta na łamach portalu Psychology Today tak definiuje to określenie: „Pracując klinicznie z klientami, często odnoszę się do »self care« jako ogromnej części tego, czego brakuje w życiu osoby, która jest zajęta i zestresowana. Czym jest? »Self care« to uważne poświęcanie czasu na zwracanie uwagi na siebie, ale nie w sposób narcystyczny, tylko taki, który daje poczucie, że się naprawdę o siebie troszczymy i sobą zajmujemy” (Baratta, 2018).

Wielu psychoterapeutów w swojej pracy uwzględnia aspekt psychoedukowania podopiecznych w zakresie utrzymywania „self care”, czyli dobrostanu psychicznego – terapeuci towarzyszą w eksplorowaniu sposobów dbania o swój spokój, relaks, troszczenia się o własne granice, kształtowania zdrowej narracji głosu wewnętrznego. Pozwala to klientkom poczuć się w zgodzie ze swoją naturą, w gotowości na odkrywanie swojej kobiecości i ról w niej zawartych. W toku procesu terapeutycznego klientka uczy się akceptowania i rozumienia siebie w różnych przestrzeniach i rolach: matki, córki, przyjaciółki, pracownicy czy partnerki, w czym niejednokrotnie wspierająca jest możliwość omawiania swoich zmian z psychoterapeutą.

Ale czy terapeuci chętnie towarzyszą klientkom w rozwijaniu swojego seksualnego potencjału? Jest to skomplikowane, ponieważ w poczuciu wielu specjalistów rozmowy o seksualności wychodzą poza ramy procesu terapeutycznego. Terapeuci, którzy mają opory przed rozmowami o seksualności, relacjonują czasem, że czują się nie dość kompetentni i równocześnie zalęknieni, że swoimi pytaniami mogliby w jakiś sposób naruszyć granice i wprawić klientkę w zakłopotanie. Obawy te mogą być związane z brakiem doświadczenia w rozmawianiu o seksie i seksualności człowieka albo mogą wynikać z podejścia do seksualności jako do odrębnej dziedziny zdrowia psychicznego, choć przecież istotą dobrostanu psychicznego każdej jednostki jest satysfakcja także i w przestrzeni intymnej.

Dlatego coraz bardziej popularny na świecie staje się termin „sex-care”, który oznacza uważne dbanie o swoją seksualność rozumianą znacznie szerzej niż udane pożycie seksualne. „Sex-care” to troska o każdy aspekt swojej kobiecej seksualności, dbanie o nią, pielęgnowanie jej w taki sposób, w jaki dana kobieta pragnie ją rozwijać. Może to być ćwiczenie pełnego czułości dotykania siebie codziennie, ale również czułe eksperymentowanie w obszarach kink. W taki sposób określa się praktyki seksualne wykraczające poza zachowania konwencjonalne. Do kinku zalicza się seks z wykorzystaniem różnych gadżetów erotycznych, odgrywanie ról, bondage (krępowanie partnera), BDSM itp. W zależności od własnych potrzeb i preferencji „sex-care” oznacza świadome zainteresowanie rozwojem swojego seksualnego potencjału, bez względu na wiek kobiety, jej orientację czy status związku.

Tabela 1. Model oceny zaburzeń seksualnych PLISSIT

Traktowanie seksualności jako części „self-care” jest istotne, ponieważ bardzo często wiąże się z tym, jak kobieta widzi i czuje swoje ciało. Kiedy ocenia siebie pozytywnie i czuje się bezpiecznie w obrębie własnej seksualności, ma to wpływ na jej ogólne samopoczucie i samoocenę. Seksualność wpływa bowiem na wiele obszarów kobiecego funkcjonowania, o czym można się przekonać, analizując poniższe trzy przypadki kobiet w różnym wieku, borykających się z bardzo różnymi problemami w tym obszarze.

Weronika, 25 lat, ukończyła studia na wydziale pedagogiki ogólnej. Mieszka w dużym mieście z rodzicami, spotyka się aktualnie z mężczyzną poznanym w internecie (od prawie roku). Nigdy wcześniej nie miała partnera ani partnerki, jest to jej pierwsza poważna relacja. Deklaruje, iż pragnęłaby wejść w bliską relację damsko-męską w pełni, ale jest zblokowana z powodu otyłości (BMI 30). Czuje się nieatrakcyjna i jej zdaniem: „zbyt gruba, by uprawiać seks”. Z tego powodu zaczęła odsuwać się od partnera, unika zostawania z nim sam na sam, nie chce się przytulać, całować, bo odraża ją jej własne ciało. Boi się, że partner zrezygnuje z relacji, że będzie miał dość czekania. Klientka jest nieustannie na diecie, ale ponieważ złe nawyki żywieniowe towarzyszą jej od dziecka, trudno jej zachować reżim i nie sięgać po słodycze, zwłaszcza w stresie. Pojawiła się na terapii z prośbą o pomoc w uzyskaniu kontroli nad jedzeniem i sobą. Kobieta jest przekonana, że musi schudnąć, by móc uprawiać zadowalający seks i rozebrać się przed partnerem. Absolutnie nie wyobraża sobie, by osoba jej postury mogła wieść udane życie seksualne. Uważa, że ma zbyt duży brzuch i pośladki, by mogło dojść do penetracji (kilka prób skończyło się fiaskiem i szybkim zaniechaniem). Dodatkowo skarży się na problem z nietrzymaniem moczu oraz nadmierną potliwość i krępujące intensywne owłosienie, które jej zdaniem dyskwalifikują ją jako osobę seksualną.

Interwencja: jednym z elementów pracy z panią Weroniką mogłaby być praca nad jej samooceną, w której niezbędne byłoby także zwrócenie uwagi na „sex-care”, czyli na to, w jaki sposób podejście do seksualności wpływa na ogólne poczucie niechęci do siebie i niezadowolenia ze swojego życia. Jako że relacja z partnerem jest dla klientki bardzo ważna i stanowi źródło licznych trosk, tym bardziej warto zwrócić uwagę na rolę seksualności w jej życiu i udzielenie pomocy w tym zakresie lub wskazanie, gdzie taką pomoc klientka mogłaby uzyskać. W jaki sposób przeprowadzić interwencje tego rodzaju? Warto byłoby, omawiając kwestie seksualności klientki, posiłkować się modelem oceny zaburzeń seksualnych PLISSIT. Model ten, stworzony w latach siedemdziesiątych XX wieku przez Jacka S. Annona, służy ocenie trudności natury seksualnej klienta. PLISSIT składa się z czterech etapów interwencji przedstawionych w tabeli 1.

Marcelina, 37 lat, jest architektem, ma dwie nastoletnie córki bliźniaczki. Na terapii pojawiła się z powodu depresyjności i poczucia braku sensu życia. Na pierwszych sesjach zrelacjonowała, że pięć lat temu rozwiodła się z mężem i od tamtej pory jej życie „jest dziwne i nieuporządkowane”. Klientka narzeka na stresującą pracę, na trudną relację z ojcem alkoholikiem. Po kilku sesjach wyznaje, że tak naprawdę od prawie czterech lat spotyka się z pewną osobą, ale ta relacja jest trudna i skomplikowana dla niej – nie chce o niej mówić. W końcu zbudowawszy solidne przymierze z Marceliną dowiaduję się, że osoba, z którą się umawia, jest kobietą, sporo młodszą od niej. Klientka ma kłopot z zaakceptowaniem tego, że to kobieta jest obiektem jej uczuć, choć przyznaje, że od zawsze w skrytości i poczuciu wstydu czuła, że jest biseksualna. Odczuwa głęboki konflikt wewnętrzny pomiędzy tym, jak chciałaby żyć, a tym, jak myśli, że powinna. Boi się, że córki, jeśli się dowiedzą, odsuną się od niej. Gdyby „się wydało”, spotka ją wiele nieprzyjemności w pracy, wśród członków rodziny i przyjaciół. Przeraża ją to, co widzi i słyszy w mediach i polityce, ma wrażenie, że takimi osobami jak ona straszy się społeczeństwo. Marcelina niewielu osobom powiedziała o swojej relacji, w zasadzie wyłącznie dwóm najbliższym przyjaciółkom, które – zdaniem klientki – przyjęły to z niedowierzaniem i niechęcią (nie chcą w ogóle poruszać z nią tego tematu, udają, że go nie było). Kobieta żyje w poczuciu winy, kłamstwa i gorszości, co ją udepresyjnia coraz bardziej. Przy tym jest zakochana w swojej partnerce, która daje jej dużo wsparcia, miłości i czułości.
Interwencja: samo zaakceptowanie orientacji klienta (w tym przyjęcie, że bywa ona płynnym konstruktem, który może ewaluować na przestrzeni życia) to niezbędne minimum w pracy z osobą nieheteroseksualną, ale wciąż za mało, by mógł on w sposób zadowalający rozwijać swoją seksualność. 

W tego typu przypadkach, kiedy klientka doświadcza stresu i depresyjności z powodu lęku przed ostracyzmem i homofobią, ważne byłoby prowadzenie z nią dialogu utrzymanego w konwencji terapii afirmatywnej. Polega ona na niwelowaniu rozterek, lęku i poczucia wstydu u osoby zmagającej się z nietolerancją i homofobią – jej założenia szczegółowo opisuje Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne. Działania terapeutyczne obejmują przede wszystkim okazanie klientowi wsparcia i akceptacji jego orientacji bez kwestionowania, podawania w wątpliwość czy innych prób reparatywnego naprowadzenia klienta na orientację heteroseksualną. Postawa taka pozwala terapeucie w sposób neutralny i życzliwy towarzyszyć klientowi w eksplorowaniu jego tożsamości. Równocześnie ATP rekomenduje, by podkreślać, że orientacja jest jedną z wielu cech (jak kolor oczu, poczucie humoru), a nie głównym trzonem tożsamości, który miałby ją definiować. Taka postawa pozwala klientowi na przyjęcie swojej orientacji jako naturalnej cechy, niebędącej ani bardziej, ani mniej istotną częścią konstruktu osobowości.

W terapii afirmatywnej kładzie się również duży nacisk na utrzymanie dobrostanu psychicznego klienta poprzez dopingowanie go w pogłębianiu umiejętności społecznych (na przykład asertywności) oraz aktywnego radzenia sobie z napięciem. Terapeuta powinien dodatkowo zwrócić uwagę na pomoc klientce w uzyskaniu wsparcia społecznego od innych ludzi, jeśli nie przyjaciół, to osób biseksualnych na forach internetowych czy grupach wsparcia, w zależności od potrzeb.

Lucyna, 51 lat, jest wdową, od lat nie miała żadnej relacji damsko-męskiej. Wiedzie stabilne życie, prowadzi własną firmę, ma dorosłe dzieci i wnuczkę. Na terapii pojawiła się z powodu zaostrzenia objawów IBS (zespół jelita drażliwego). Jest w nowej relacji z mężczyzną, czuje, że się zakochała, ale relacja przysparza jej dużo wrażeń. Lucyna zastanawia się, czy ma prawo eksperymentować seksualnie, próbować nowych rzeczy. Jej zmarły mąż w sposób umiarkowany zaspokajał jej potrzeby. Obecny partner, Wojciech, odkrywa przed nią zupełnie nieznane rejony jej seksualności, oboje chcą próbować nowych rzeczy, ale Lucyna ciągle ma poczucie, że w jej wieku już nie wypada. Czuje, że przekonania ją blokują i nie pozwalają w pełni korzystać z życia. Jednym z ostatnich pomysłów partnera Lucyny był cuckold, tzw. zdrada kontrolowana, czyli sytuacja, w której Lucyna miałaby uprawiać seks z innym mężczyzną na oczach Wojciecha. Klientka zastanawia się jeszcze bardziej niż zwykle, czy ich eksperymenty nie wymknęły się spod kontroli?

Interwencja: warto podczas sesji omawiać z klientką ten ważny moment w jej rozwoju osobistym – eksplorowanie dawno uśpionej seksualności. To istotne, by w sposób empatyczny normalizować z nią stany, które przeżywa (od zaciekawienia i ekscytacji oraz chęci po odrazę). W takich sytuacjach, kiedy klientka do końca nie jest przekonana, czy dana propozycja jej odpowiada, szczególnie ważne wydaje się, by omawiać jej granice i sposób, w jaki artykułuje odmowę nie tylko w seksie, ale też w życiu.

Kiedy klientka nie potrafi jednoznacznie wskazać, jakie są jej preferencje, bo sama do końca nie wie, co jej się podoba, a czego próbować nie chce, można zaoferować do wypełnienia fachowe skale, np. Skalę Bodźców Seksualnych (Lew-Starowicz, 1984), Skalę Satysfakcji Seksualnej (Davies, 2006), skalę Want! Will…Won’t. Chart (Brewer, 2011), które pozwolą rozeznać się w swoich pragnieniach i oczekiwaniach. Warto też zachęcić klientkę do dawania sobie czasu i przestrzeni dla samej siebie, by na przykład mogła codziennie ćwiczyć pogłębione oddychanie, świadomość sensoryczną, a nawet poznawać różne sposoby masturbacji.

Wszystkie przypadki opisane powyżej pokazują inny obszar pracy nad kobiecą seksualnością. Łączy je to, że za każdym razem w rozwijaniu swojego seksualnego Ja towarzyszy klientce psychoterapeuta, którego postawa wydaje się tutaj kluczowa. Bez względu na wiek kobiety czy jej doświadczenie życiowe oraz seksualne czynnikiem wspomagającym terapię jest empatyczna i pełna zrozumienia postawa specjalisty, który nie ocenia i nie kwestionuje wyborów swojej klientki (chyba, że te zagrażają jej zdrowiu albo są czynami zabronionymi). W zamian podsyła różne fachowe możliwości eksploracji seksualności, nie będąc przy tym nachalnym ani nie przekraczając granic.

Tematy związane z seksem są bardzo delikatną materią, wymagającą precyzyjnego wyczucia. Na przykład, aby przeprowadzić w sposób efektywny interwencję bazującą na modelu PLISSIT, należy wpierw dokładnie rozeznać się, czy klientka jest w gotowości psychicznej, by rozmawiać o swoich potrzebach i wątpliwościach, czy nie jest skrępowana pytaniami i nie czuje dyskomfortu, rozmawiając o współżyciu lub swoich wyjątkowych potrzebach. Warto też, by terapeuta sprawdził w sobie, jak on sam czuje się w tej sytuacji, jak się mają problemy klientów do jego życiowych doświadczeń, czy jego poglądy i wartości nie utrudniają mu pracy. Jeśli tak – wymagana jest wówczas poruszająca ten wątek superwizja.

Bibliografia

1. Beisert M. (2007), Seksualność w cyklu życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
2. Kowalczk R., Tritt R., Lew-Starowicz Z. (2016),  LGB. Zdrowie psychiczne i seksualne, PZWL, Warszawa.
3. Nagoski E. (2016), Ona ma siłę, Wydawnictwo Buchmann, Warszawa.
4. Szeżyńska A. (2020), Warsztaty Intymności, Wydawnictwo Otwarte, Kraków.
5. Weiner L., Avery-Clark C. (2017), Sensate Focus in Sex Therapy, Nowy Jork, Routledge.