Poważną przyczyną trudności diagnostycznych w rozpoznawaniu, czy dziecko jest, czy też nie jest, ofiarą wykorzystania seksualnego, jest brak śladów specyficznych zarówno fizycznych, jak i psychicznych mogących jednoznacznie potwierdzać bądź wykluczać molestowanie seksualne. W przypadku wykorzystywania seksualnego dziecka nie ma ukrytych kamer, zostawionych odcisków palców, innych śladów, które mogłyby pomóc w wykryciu sprawcy. Często to jedynie małe dziecko, niedojrzałe, przestraszone, żeby rozmawiać na temat tego, co się stało, jest jedynym dowodem na istnienie przestępstwa. Dodatkowo, zgodnie z aktualnym stanowiskiem psychologów sądowych, ugruntowanym badaniami empirycznymi, nie istnieje typowy zestaw zachowań małoletniej ofiary przemocy seksualnej – „dziecka krzywdzonego”, oraz nie jest także możliwe jednoznaczne wskazanie oczekiwanych, spodziewanych, czy prawdopodobnych reakcji ofiary na sprawcę, bądź zachowań ofiary w obecności sprawcy. Tym samym samym bardzo trudne staje się wykluczenie bądź potwierdzenie faktu molestowania seksualnego wyłącznie na podstawie zachowań dzieci (ofiar) w obecności dorosłych (sprawców) (Kuehnle, 2002). Badania dowodzą bowiem, iż zachowanie małoletniej ofiary będzie zależało od wielu czynników. Przede wszystkim reakcja będzie uzależniona od tego, jaki był przebieg przemocy seksualnej, to znaczy, czy było to dla dziecka doświadczenie przykre, bolesne, związane z cierpieniem, czy może sprawca swoim zachowaniem nie sprawiał bólu ofierze, a wręcz przeciwnie – stymulował seksualnie ofiarę i doprowadzał ją do pobudzenia, ocenianego przez ofiarę jako przyjemne (Mannarion, Cohen, 1996; Masten, Best, Garmezy, 1990). Kolejna grupa czynników wpływających na późniejsze relacje sprawcy wiąże się z tym, jak długo ofiara doświadczała przemocy oraz jakie były przyczyny jej zakończenia. Istotny wpływ na relacje sprawcy i ofiary będą miały także okoliczności ujawnienia przestępstwa (czy było ono zgodne z wolą ofiary, czy doszło do niego wbrew jej woli) oraz to, co wydarzyło się po zakończeniu przemocy, i jaka była reakcja bezpośredniego otoczenia ofiary na fakt jej wyjawienia.
Wśród objawów psychicznych, które widoczne są u dzieci będących ofiarami nadużycia, przeważają zwykle zaburzenia wynikające z konfliktu między rodzicami, natomiast wśród głównych objawów zaburzeń przejawiających się w zachowaniu i wyróżniających dzieci, które doświadczyły molestowania seksualnego, wymienia się objawy PTSD (post-traumatic stress disorder) oraz seksualizację zachowania (Eliot, 1992, za: Beisert, 2004). Z badań przeprowadzonych w Instytucie Ekspertyz Sądowych w 2004 r. (por. Jaśkiewicz-Obydzińska, Wach, 2007), wśród objawów niespecyficznych, które wskazywane są jako często występujące u dzieci molestowanych seksualnie, wymienia się zaburzenia koncentracji uwagi, uogólniony lęk i regresja. U wielu dzieci stwierdza się ponadto silną koncentrację emocjonalną i poznawczą na konflikcie rodzinnym, niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych (opieki, oparcia, afiliacji i bezpieczeństwa), osłabienie mechanizmów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, ograniczenie zainteresowania kontaktami społecznymi, trudności z wykształceniem prawidłowego modelu psychoseksualnego oraz modelu relacji partnerskich (Ackerman, 1997; Frankce, 1983; Frost, Pakiz, 1990; Wallerstein, 1983 za Ackerman, 1997). Wielu autorów wymienia także reakcje depresyjne, poczucie winy i wstydu, zaburzony obraz własnej osoby (zaniżona samoocena) (Donaldson, Cordes-Green, 1994; Glaser, Frosh, 1995; Pacewicz, 1995).
Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej trudności związane z brakiem objawów specyficznych u dzieci molestowanych seksualnie, w postępowaniu diagnostycznym nie można pominąć wnikliwej analizy sytuacji, w jakiej funkcjonuje dziecko na co dzień, zwłaszcza sytuacji rodzinnej domniemanej ofiary. Owa analiza może w wielu przypadkach pomóc w wyjaśnieniu rzeczywistych motywów ujawnienia faktu molestowania seksualnego dziecka. W literaturze dotyczącej krzywdzenia dzieci (Faller, 1991; Beisert, 2004; Ackerman 2005) uważa się, że sytuacja rodzinna, zwłaszcza rozstanie się rodziców, sprzyjać może ujawnieniu rzeczywistego kazirodczego wykorzystania dziecka. Z drugiej zaś strony, jak wynika z literatury, a także moich doświadczeń biegłego psychologa, uwikłani we własne trudności małżonkowie (partnerzy) często stwarzają z dzieckiem przeciwko sobie nawzajem koalicje, oskarżając się czasem nawet wzajemnie o nadużycia seksualne.
Ujawnienie wykorzystania seksualnego
W praktyce diagnostycznej najczęściej spotyka się przypadki, kiedy matka (opiekun dziecka) zwraca się do specjalisty o weryfikację, czy dziecko było ofiarą wykorzystania przez ojca, i w trakcie spotkań opisuje obserwowane objawy, które zgodnie z jej własną oceną wskazują na nadużycie (np. masturbację, zmiany zachowania po wizycie u ojca, wzmożoną nerwowość, nieadekwatne reakcje na bodźce seksualne, wzmożone zainteresowanie seksem). Matki takie szukają niejednokrotnie potwierdzenia zachowań mogących wskazywać na fakt wykorzystania przez obecnego lub wcześniejszego partnera najczęściej w sytuacji nasilonego konfliktu. Jest to przykład działań, w których rozwód często staje się sytuacją ujawnienia wykorzystania seksualnego. Sytuacje takie zobowiązują diagnostę do szczególnej ostrożności, zwłaszcza że rozstrzygnięcia mają niebagatelne konsekwencje dla wszystkich członków rodziny – ojca, który jest oskarżany o molestowanie, będącej w konflikcie z nim matki, pokrzywdzonego dziecka, a także innych członków rodziny (rodzeństwa, dziadków, kuzynostwa itp.).
Kolejną grupą matek zgłaszających się do psychologa są te, które z powodu obserwowanych u dziecka zachowań (niespecyficznych zachowań agresywnych, trudności w nauce, trudności w koncentracji uwagi, obniżonego nastroju i podwyższonej lękliwości, wycofywania się z relacji społecznych) proszą o poradę, ale nie podejrzewają, że źródłem może być wykorzystanie seksualne.
Uzyskana od specjalisty diagnoza jest dla matki/opiekunki całkowitym zaskoczeniem, często powodując niedowierzenie i silną reakcję emocjonalną. Również i w tym przypadku ujawnienie wykorzystania seksualnego dziecka nierzadko staje się przyczyną rozpadu związku rodziców czy też uzyskania rozwodu.
Ponieważ dziecko jest wikłane przez dorosłych w koalicje rodzinne, może doświadczać konfliktu lojalnościowego i czuć się zobowiązane do zadeklarowania konkretnego, narzuconego przez opiekuna, z którym jest silnie emocjonalnie związane, określonego obrazu relacji rodzinnej, w tym relacji kazirodczej. Bywa więc tak, że wiele dzieci czuje silną potrzebę przywiązania i uzależnienia od osób, które mają nad nimi władzę, panują nad nimi. Takie ofiary nadużycia mają stosunek ambiwalentny do sprawcy, a nawet czują się ze sprawcą emocjonalnie związane i chcą go ochraniać. Takie dzieci najczęściej czują się winne tego, że fakt molestowania seksualnego został ujawniony, nie chcą zeznawać i rozmawiać ze specjalistą.
W praktyce spotkać można także takie dzieci (zwłaszcza w wieku 3–6 lat), które mogą odbierać zachowania seksualne rodzica (dotykanie miejsc intymnych, całowanie) jako formę okazywania miłości lub zabawy czy też rutynową czynność przypisaną kąpieli, kładzeniu się spać. Takie dzieci odbierają zachowania dorosłego jako troskę, okazywanie zainteresowania czy miłości i nie są zadowolone z udziału w diagnozie, przesłuchaniach i badaniach specjalistycznych. W kontekście powyższych rozważań warto zwrócić uwagę na to, iż dziecko od najmłodszych lat jest istotą seksualną, a zainteresowanie sferą seksualną, działania zmierzające do stymulacji i pobudzenia organów płciowych są naturalnymi zachowaniami mieszczącymi się w granicach normy, także u dzieci. Fakt ten staje się często wykorzystywany przez sprawców, którzy aktywność seksualną dziecka traktują jako swoistą „zachętę” do realizacji własnych potrzeb seksualnych.
Przejawy rozwoju seksualnego u dzieci
W zależności od wieku dzieci w różnym stopniu ujawniają aktywność seksualną. Badania nad różnymi aspektami rozwoju seksualnego dzieci wskazują, że ich aktywność seksualna przejawia się w sposób in...
