Trening orientacji w rzeczywistości w pracy z osobą starszą z zaburzeniami neuropoznawczymi w nurcie metody Montessori Senior – Montessori Lifestyle®

Metoda Montessori Senior – Montessori Lifestyle®

Autorem adaptacji pedagogiki Montessori (Puślecki, 1996; Miksza, 2009; Gutowska, 2017) do potrzeb seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi jest Cameron Camp (2010; Kamińska, 2019a, 2019b, 2019c). W swojej koncepcji w praktyczny sposób połączył zagadnienia neuronauki z ideami Marii Montessori. Metoda Montessori Senior – Montessori Lifestyle® (MS-ML®) to zbiór nowatorskich technik w pracy z seniorami z zaburzeniami neuropoznawczymi. Podstawą tego podejścia jest sposób rozumienia potrzeb osób starszych z ich perspektywy. Skoncentrowanie na osobie i dostrzeganie umiejętności pomimo deficytów to tylko niektóre z punktów wspólnych pedagogiki Marii Montessori i metody MS-ML®. Obydwa podejścia łączy również holistyczne spojrzenie na człowieka, a naczelnymi wartościami są godność, równość, szacunek i zaufanie.

Warto podkreślić, że w Polsce znana jest także inna wersja adaptacji metody Marii Montessori dla seniorów (niebędąca tematem tego artykułu), której autorką jest Christine Mitterlechner. Jej metoda dookreślana jest jako „Radość uczenia się przez całe życie” i opiera się na modelu L3M (life long learning). Choć metody Campa i Mitterlechner wywodzą się ze wspólnego źródła, to nie są tożsame (Miksza, 2014; Kamińska, 2019c, d).

Sposoby pracy proponowane w nurcie metody MS-ML® są dostosowane do osób starszych, ich indywidualnych potrzeb i możliwości. Celem metody jest zwiększenie aktywnego zaangażowania w zajęcia, wzmocnienie poczucia kontroli nad własnym życiem oraz poczucia bycia członkiem wspólnoty. Podejście to pozytywnie wpływa na samodzielność seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi, sprawność poznawczą oraz łagodzenie zachowań reaktywnych (Moniz-Cook, Stokes i Agar, 2003). Warto podkreślić, że metoda MS-ML® ma zastosowanie wobec seniorów bez względu na stopień głębokości zaburzeń neuropoznawczych. Ważne jest adekwatne przygotowanie i sposób prezentowania zadań, jakie proponuje się seniorom (Camp, 2010; Kamińska, 2019a).

Skuteczności technik pracy w nurcie metody MS-ML® dowiedziono w wielu badaniach (zob.: Judge, Camp i Orsulic-Jeras, 2000; Lin, Huang, Su, Watson, Tsai i Wu, 2010; Hopper, Bourgeois, Pimentel, Qualls, Hickey, Frymark i Schooling, 2005; Van der Ploeg i O'Connor, 2010; Vance i Porter, 2001; Lee, Camp i Malone, 2007).

Zorientowanie na człowieka w Metodzie Montessori Senior

Współczesny system opieki nad osobami z chorobą Alzheimera i innymi zaburzeniami neuropoznawczymi zbudowany jest w oparciu o model biomedyczny. W modelu tym uwaga skupiona jest na nieuleczalnej chorobie oraz jej symptomach, natomiast senior, który otrzymał diagnozę, często redukowany jest do roli chorego czy pacjenta (Gabryelewicz, 2018; Durda, 2010).

Metoda MS-ML® wpisuje się w nurt podejścia skupionego na człowieku (Kitwood, 1997). Zamiast na chorobie i jej symptomach koncentruje się na człowieku i jego potrzebach. W perspektywie MS-ML® trudności wywołane neurodegeneracją, takie jak zapominanie, gubienie rzeczy czy brak orientacji w przestrzeni, postrzegane są przez pryzmat niepełnosprawności poznawczej. Jeśli u osoby starszej zauważa się takie symptomy, to zamiast uznać je za efekt „choroby” i biernie zaakceptować, traktuje się je jako swoiste ograniczenia i szuka sposobów, by poprawić funkcjonowanie oraz przywrócić seniorowi możliwie jak największą sprawność i samodzielność (Camp, 2010; Kamińska, 2019a).

Cele metody MS-ML®

Jednym z celów metody MS-ML® jest wzmacnianie poczucia kontroli u osoby z zaburzeniami neuropoznawczymi. Poczucie kontroli jest podstawową potrzebą każdego człowieka. Jego utrata prowadzi do negatywnych emocji (lęku, złości), a w efekcie do wyuczonej bezradności (Seligman, 1972; Szmigielska, 1995; Rotter, 1966). Seniorzy z chorobą Alzheimera doświadczają utraty poczucia kontroli, gdyż ich otoczenie podejmuje za nich decyzje odnośnie do bardzo wielu aspektów (jedzenia, ubrania, wykonywanych czynności). W metodzie MS-ML®, aby zapewnić poczucie kontroli, proponuje się seniorowi wybór oraz odpowiednio dostosowuje otoczenie (Camp, 2010; Kamińska, 2019a).

Kolejnym celem metody MS-ML® jest zwiększanie czynnego zaangażowania seniora w zajęcia. Ich brak wpływa negatywnie na nastrój, powoduje zachowania reaktywne, ogranicza samodzielność i pogłębia trudności poznawcze (Camp, 2010; Kamińska, 2019a). Ważne jest, aby zajęcia proponowane seniorowi były dostosowane do jego potrzeb i możliwości. Natomiast nadrzędnym celem jest, aby działania miały dla seniora sens i odnosiły się do jego zainteresowań (Camp, 2010; Camp, i.in., 1997; Camp i Skrayner, 2004; Kamińska, 2019a, 2019b, 2019c).

Metoda MS-ML® dąży również do stworzenia miejsca, w którym seniorzy będą się czuli jak w domu. Współczesne ośrodki opieki dla osób starszych często przypominają szpitalne hotele, a ich funkcjonowanie skupione jest głównie wokół zaspokajania potrzeb zdrowotnych i fizjologicznych (Gabryelewicz, 2018; Durda, 2010). Doniesienia z badań sugerują, że niedocenianie pozaopiekuńczych potrzeb mieszkańców skutkuje obniżeniem jakości ich życia, znacznym pogorszeniem nastroju i deterioracją funkcji poznawczych (Bostick i in., 2006; Spilsbury i in., 2011; Caron i in., 2005; Stewart i in., 2011). Dr Camp podkreśla, że poczucie wspólnoty, bycia potrzebnym i ważnym dla innych to składowe umożliwiające zbudowanie miejsca, które będzie autentycznym domem dla osób starszych (Camp i Skrayner, 2004; Camp, 2010; Van der Ploeg, Eppingstall, Camp, Runci, Taffe, O’Connor, 2013).

Dążenie do powyższych celów jest procesem wymagającym nieustannego dostosowywania się do zmieniających się potrzeb seniorów. Osiąganie tych celów jest możliwe dzięki wykorzystaniu konkretnych technik pracy. W nurcie metody MS-ML® pracę z seniorami opiera się na zachowanych umiejętnościach seniora, specyficznej roli opiekuna oraz dostosowaniu otoczenia.

Umiejętności seniora i rola opiekuna w metodzie Montessori Senior

Zachowane umiejętności są wszystkim tym, co senior wciąż potrafi robić pomimo zaburzeń neuropoznawczych. To również szeroko pojęte kompetencje osoby starszej, zdobyte w ciągu życia. Ich dostrzeganie i wykorzystywanie jest bardzo ważnym elementem rehabilitacji poznawczej (Camp, 2010; Lee, Camp, Malone, 2007; Van der Ploeg, O’Connor, 2010; Kamińska, 2019a). Zajęcia angażujące osobę starszą projektuje się właśnie w oparciu o zachowane umiejętności. W ten sposób utrzymuje się samodzielność seniora w danym zakresie i wzmacnia jego poczucie kompetencji. Zadania dostosowane do możliwości, wspierające mocne strony seniora przyczyniają się ponadto do poprawy nastroju (zob. centrum-montessori-senior.pl).

Praca metodą MS-ML® zakłada również zmianę w zakresie roli opiekuna. Opiekun przestaje wyręczać i staje się towarzyszem, który dyskretnie wspomaga seniora. Oznacza to, że zamiast wykonywać różne czynności za seniora, tworzy dla niego warunki pozwalające mu działać samodzielnie. Dzięki temu, że senior ćwiczy daną umiejętność, zachowuje ją na dłużej. Co ważne, taki sposób postępowania nie musi wydłużać czasu pracy opiekuna. A jeśli nawet tak się zdarzy, to w dalszej perspektywie przynosi to znaczne korzyści (zob. centrum-montessori-senior.pl; Camp, 2010; Kamińska, 2019a).

Trening orientacji w rzeczywistości

Trening orientacji w rzeczywistości to działania mające na celu przekazanie seniorowi informacji odnośnie do miejsca, czasu i jego własnej osoby, aby umożliwić mu lepsze funkcjonowanie w otoczeniu (Dlugosz-Mazur, Bojar i Gustaw, 2013). Trening orientacji w rzeczywistości (TRO) jako pełna koncepcja wspomagania funkcjonowania seniorów został opracowany przez Falsoma i Taulbee w latach 60. XX wieku (1966, za: O'Connell, Gardner, Takase, Hawkins, Ostaszkiewicz, Ski i Josipovic, 2007). Można go podzielić na dwa rodzaje.

Pierwszy z nich obejmuje działania odbywające się nieustannie, czyli przez całą dobę (tzw. 24h TRO). Są to tablice z ogłoszeniami, kalendarze, zegary, opisy pomieszczeń, a także stały rozkład dnia. Drugi rodzaj ma formę ustrukturyzowanych zajęć dla seniorów (Formalny TRO), podczas których ćwiczy się z seniorami zapamiętywanie określonych wiadomości dotyczących orientacji w rzeczywistości. W licznych badaniach dowiedziono skuteczności treningu orientacji w rzeczywistości u osób z zaburzeniami neuropoznawczymi (Spector, Davies, Woods i Orrell, 2000; Onder i in., 2005).

Projektowanie przestrzeni dla seniorów

Senior z zaburzeniami neuropoznawczymi postrzega otoczenie inaczej niż osoba bez zaburzeń. Warto o tym pamiętać, projektując miejsca dedykowane seniorom. Odpowiednio zaprojektowana przestrzeń, dostosowana do potrzeb i możliwości osób starszych ma bardzo duże znaczenie dla ich funkcjonowania.

Uniwersalne projektowanie (ang. universal design) zapewnia sprawne poruszanie się po otoczeniu osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym seniorom z zaburzeniami neuropoznawczymi. Dotyczy ono niwelowania barier architektonicznych, ale także komunikacyjnych. W badaniach dowiedziono, że stosowanie wytycznych uniwersalnego projektowania w domach pomocy społecznej zapewnia wszystkim mieszkańcom taką samą dostępność do dóbr oferowanych przez instytucję, co wzmacnia możliwość kontrolowania swojego najbliższego otoczenia (Parker i in., 2004; Carr, Weir, Azar i Azar, 2013; Marquardt i Schmieg, 2009).

Wytyczne uniwersalnego projektowania zakładają taką organizację przestrzeni, która umożliwia:

• samodzielne poruszanie się po otoczeniu (np. poprzez czytelne oznakowania pomieszczeń i wskazówki kierunków dojścia do poszczególnych miejsc, ułatwiających orientację w przestrzeni),
• korzystanie z przedmiotów w otoczeniu (np. poprzez umieszczenie w widocznych miejscach informacji o planie dnia i organizowanych zajęciach, co dodatkowo w dużym stopniu umożliwia seniorom samodzielne zarządzanie swoim czasem),
• minimalizuje ryzyko urazów i ich konsekwencji (np. poprzez usunięcie progów, montowanie uchwytów i barierek; Rubenstein, Josephson i Robbins, 1994; Parker i in., 2004; Carr i in., 2013; Marquardt i Schmieg, 2009).

W domach pomocy społecznej spełniających standardy uniwersalnego projektowania mieszkańcy mają więcej interakcji społecznych między sobą, są bardziej aktywni i samodzielni w wykonywaniu codziennych czynności (Parker i in., 2004; Carr i in., 2013; Marquardt i Schmieg, 2009). Pomoc w poruszaniu się po przestrzeni, w której senior mieszka, jest więc bardzo ważnym krokiem w budowaniu i/lub podtrzymywaniu jego samodzielności. Prowadzi także do poprawy jakości życia.

Orientacja w rzeczywistości w Metodzie MS-ML®

W Metodzie MS-ML® orientacja w rzeczywistości może przybrać formę nieprzerwanych oddziaływań, jak również treningów opartych na zachowanych umiejętnościach (w tym zasobach pamięci utajonej). Celem dostosowania otoczenia fizycznego i społecznego jest zwiększenie poczucia kontroli, samodzielności i niezależności, wzmocnienie interakcji seniora z otoczeniem oraz obniżenie niektórych zachowań reaktywnych.

Dr Camp, dostosowując pedagogikę Marii Montessori do potrzeb seniorów, połączył jej podejście ze współczesnymi technikami rehabilitacji poznawczej oraz modelami uczenia się. Trening orientacji w rzeczywistości stanowi więc integralną część tej metody. Orientacja w rzeczywistości nie jest tu jednak rozumiana jako rodzaj terapii skoncentrowanej na symptomach demencji, lecz jako podstawowe prawo każdego człowieka z niepełnosprawnością do życia i poruszania się w przestrzeni bez barier. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną mają prawo do ramp oraz innych rozwiązań, które wspierają ich mobilność pomimo ograniczeń ruchowych. Podobnie osoby z niepełnosprawnością poznawczą mają prawo do ramp poznawczych – rozwiązań, które będą wspierać ich orientację pomimo zaburzeń pamięci (Camp, 2010; centrum-montessori-senior.pl).

Trening orientacji w rzeczywistości w nurcie MS-ML® opiera się na zasadach właściwych temu podejściu, a senior aktywnie uczestniczy w procesie tworzenia protez poznawczych. Oznacza to, że wskazówki zewnętrzne, które służą wzmocnieniu orientacji, wynikają ze spersonalizowanych potrzeb, mają dla seniora sens i są zbudowane w oparciu o jego zachowane umiejętności. Aby wskazówka zewnętrzna stała się dla seniora realną pomocą, powinien on nauczyć się z niej korzystać. Etap ten często jest utrudniony zaburzeniami pamięci epizodycznej.

Metoda MS-ML® wykorzystuje technikę uczenia się przez praktykę. Nauka korzystania ze wskazówki zewnętrznej polega więc na systematycznym i wielokrotnym powtarzaniu konkretnych zwrotów, gestów, czynności w celu wytworzenia nawyku. Często też odwołuje się do techniki rehabilitacji poznawczej metodą SR (Spaced Retrieval; Hopper, i in., 2005; Han i in., 2017), która polega na uczeniu się bez błędów, poprzez powtarzanie w określonych odstępach czasu informacji, która ma zostać zapamiętana. Trening kończy się wówczas, gdy senior sam potrafi znaleźć wskazówkę i skorzystać z niej bez pomocy drugiej osoby. Jeśli w trakcie używania wskazówki zewnętrznej pojawią się trudności, należy je zidentyfikować i odpowiednio zmodyfikować wskazówkę.
 

Zidentyfikowanie potrzeb seniorki

Pani Helena nie potrafi trafić do swojego pokoju. Z uwagi na trudności poznawcze wynikające z uszkodzeń neurologicznych pani nie potrafi zapamiętać informacji dawanych przez pracowników na temat tego, gdzie mieszka. Jej pokój mieści się na końcu korytarza, dlatego po wyjściu z windy pani Helena musi zaglądać po kolei do każdego mijanego pokoju, aż trafi do swojego. Zdarza się to wiele razy dziennie. Zachowanie to budzi irytację mieszkańców, którym wielokrotnie wchodzi do pokojów. Dodatkowo zachowanie pani Heleny wymaga częstej pomocy personelu, który przyprowadza ją do pokoju.

Sytuacja wywołuje więc negatywne emocje i jest trudna dla pani Heleny, która z powodu niepełnosprawności poznawczej nie ma możliwości zapamiętania lokalizacji swojego pokoju.

Dostosowanie otoczenia do potrzeb seniorki zgodnie z zasadami Montessori Senior

Punktem wyjścia do działania jest więc potrzeba seniora. Rozwiązanie powinno odnosić się do zainteresowań i dawnego życia seniora tak, by ułatwić mu identyfikację protezy i wzmocnić jej używanie. Spośród wielu informacji zebranych o pani Helenie wybrano jedną, która pomogła rozwiązać problem z trafieniem do pokoju: pani Helena uwielbia kwiaty, a w szczególności róże. Mieszkając w swoim domu, hodowała je w ogródku. Od bliskich odwiedzających panią w DPS najczęściej dostaje bukiety róż, które stoją w wazonie w jej pokoju.

Jedną z zasad Montessori Senior jest to, że proponowana czynność musi mieć dla seniora sens. Punktem wyjścia było więc zapytanie seniorki, czy zgodzi się na wspólne opracowanie rozwiązania, które pomoże jej samodzielnie trafiać do pokoju, na co chętnie się zgodziła. Postępując zgodnie z zasadami metody, senior jest aktywnie angażowany w proces reorientacji. By wzmocnić poczucie kontroli pani Helenie zaproponowano wybór – czy życzy sobie oznakować swoje drzwi różami czy woli inne oznakowanie. Seniorka zaakceptowała wybór róż. Kolejnym elementem podejścia MS-ML®r jest proszenie o pomoc. Pani Helena została więc zapytana, czy zgodziłaby się pomóc w stworzeniu dekoracyjnych róż. Następnie pomogła w zawieszeniu ich przy drzwiach, w miejscu, które wskazała.

Kolejnym krokiem było nauczenie pani korzystania ze wskazówki. Po zawieszeniu kwiatów jeden z pracowników wjeżdżał razem z panią windą i kiedy wchodzili razem w korytarz, wówczas mówił: „Przy pani pokoju wiszą róże”, wskazując kierunek ręką, gdy pani podnosiła wzrok. Ze względu na pochyloną postawę, pani Helena musiała co kilka kroków zatrzymywać się i podnosić głowę, aby zobaczyć kwiaty. Następnie, od razu po wypowiedzeniu tego zdania, pracownik zadawał pytanie: „Gdzie jest pani pokój?”, a seniorka odpowiadała: „Tam, gdzie są róże”. Podczas każdego postoju pracownik powtarzał tę procedurę, aby utrwalać pani w pamięci skojarzenie róż z jej pokojem. Warto zwrócić uwagę, że tak prezentowany trening nie odwołuje się do zasobów pamięci deklaratywnej (testowanie, czy seniorka zapamiętała informację), lecz do zasobów pamięci proceduralnej – seniorka bezpośrednio powtarzała wskazaną informację; (Hopper, i in., 2005; Han i in., 2017).

Poproszono również pozostałe osoby z personelu, aby mijając panią na korytarzu, przypominali o wskazówce. W ten sposób w ciągu pięciu dni pani Helena zdobyła umiejętność samodzielnego trafiania do swojego pokoju bez wchodzenia do pokojów innych mieszkańców oraz bez konieczności pomocy ze strony personelu.

Po zaprzestaniu treningu obserwowano zachowanie pani Heleny. Robiła dokładnie to, co podczas treningów, czyli idąc korytarzem, zatrzymywała się co kilka kroków, by podnieść głowę i poszukać wzrokiem kwiatów.

Warto dodać, że kiedy pewnego dnia kwiaty spadły, pani Helena zgłosiła to personelowi. Zanim powieszono je na nowo, pani samodzielnie zawiesiła na drzwiach róże z bukietu, który stał w jej pokoju. Świadczy to o tym, jak ważna i potrzebna była dla pani ta wskazówka.

Wnioski

Przykład obrazuje proces wzmacniania orientacji w nurcie metody MS-ML®. Zasoby seniorki zostały wykorzystane, by przywrócić jej samodzielność w obszarze poruszania się po DPS. W efekcie pani nie potrzebowała pomocy personelu, który mógł w tym czasie wykonywać inne zadania. Uspokoiły się również nastroje mieszkańców, którym pani wchodziła do pokojów. Korzyści z zastosowania metody MS-ML® były więc szerokie: rozwiązano trudność pani Heleny, odciążono personel oraz doprowadzono do ustabilizowania nastroju mieszkańców.

Podsumowanie

Skupienie się na umiejętnościach i zasobach seniora daje znacznie więcej możliwości rozwiązywania trudnych sytuacji niż skupienie na deficytach. Dostosowanie otoczenia to jeden z aspektów metody MS-ML®, który w znacznym stopniu ułatwia seniorom orientację w rzeczywistości oraz zwiększa ich poczucie kontroli. Dostosowanie miejsca zamieszkania do potrzeb osób z niepełnosprawnością poznawczą jest ich podstawowym prawem. Możliwość przemieszczania się w przestrzeni bez barier przyczynia się do zwiększenia samodzielności osób starszych i podniesienia jakości ich życia.

W kontekście stosowania metody MS-ML® warto podkreślić jeszcze jeden ważny aspekt. Praca w tym nurcie wzmacnia dialog pomiędzy różnymi członkami zespołu. Dynamika pracy personelu w instytucjach dla seniorów kształtuje rodzaj i jakość relacji z mieszkańcami (Ward-Griffin, Hay i Dashnay, 2003). Opisany w niniejszej pracy przykład z praktyki pokazuje, że współpraca członków zespołu opiekuńczego w zmianie spojrzenia na zaburzenia neuropoznawcze i skupienie się na zachowanych umiejętnościach (zamiast na deficytach) prowadzi do konkretnych korzyści dla seniorów oraz personelu.


Bibliografia

1. Bostick, J. E., Rantz, M. J., Flesner, M. K. i Riggs, C. J. (2006). Systematic review of studies of staffing and quality in nursing homes. Journal of the American Medical Directors Association, 7(6), 366–376.
2. Byczewska-Konieczny, K. (2017), Jak starzeje się umysł? O funkcjonowaniu poznawczym osób starszych. Krakó[w:] Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
3. Camp, C. J. (2010). Origins of Montessori programming for dementia. Non-pharmacological therapies in dementia, 1(2), 163.
4. Camp, C. J. i Skrajner, M. J. (2004). Resident-Assisted Montessori Programming (RAMP): training persons with dementia to serve as group activity leaders. The Gerontologist, 44(3), 426–431.
5. Camp, C. J., Judge, K. S., Bye, C. A., Fox, K. M., Bowden, J., Bell, M., Valencic, K. i Mattern, J.M. (1997). An intergenerational program for persons with dementia using Montessori methods. The Gerontologist, 37(5), 688–692.
6. Caron, C. D., Griffith, J. i Arcand, M. (2005). Decision making at the end of life in dementia: how family caregivers perceive their interactions with health care providers in long-term-care settings. Journal of Applied Gerontology, 24(3), 231–247.
7. Carr, K., Weir, P. L., Azar, D. i Azar, N. R. (2013). Universal design: A step toward successful aging. Journal of aging research, 2013.
8. Durda, M. (2010). Organizacja opieki nad osobami z demencją w Polsce na tle krajów rozwiniętych i rozwijających się. Gerontologia Polska, 18(2), 76–85.
9. Dlugosz-Mazur, E., Bojar, I. i Gustaw, K. (2013). Niefarmakologiczne metody postępowania u chorych z otępieniem. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 19(4).
10. Gabryelewicz, T. (2018). Opieka nad chorym z otępieniem. [w:] T. Gabryelewicz, A. Barczak i M. Barcikowska (red.), Otępienie w praktyce (s. 255–261). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
11. Gutowska A. (2017), Geragogiczny model pracy z seniorami oparty na koncepcji Marii Montessori. Edukacja Dorosłych, 77(2), 225–239.
12. Han, J. W., Son, K. L., Byun, H. J., Ko, J. W., Kim, K., Hong, J. W.,... i Kim, K. W. (2017). Efficacy of the Ubiquitous Spaced Retrieval-based Memory Advancement and Rehabilitation Training (USMART) program among patients with mild cognitive impairment: a randomized controlled crossover trial. Alzheimer's Research & Therapy, 9(1), 1–8.
13. Hopper, T., Mahendra, N., Kim, E., Azuma, T., Bayles, K. A., Cleary, S. J. i Tomoeda, C. K. (2005). Evidence-based practice recommendations for working with individuals with dementia: Spaced-retrieval training. Journal of Medical Speech-Language Pathology, 13(4), xxvii-xxvii.
14. Hopper, T., Bourgeois, M., Pimentel, J., Qualls, C. D., Hickey, E., Frymark, T. i Schooling, T. (2013). An evidence-based systematic review on cognitive interventions for individuals with dementia.
15. Judge, K. S., Camp, C. J. i Orsulic-Jeras, S. (2000). Use of Montessori-based activities for clients with dementia in adult day care: Effects on engagement. American Journal of Alzheimer's Disease, 15(1), 42‒46.
16. Kamińska, E. (2019a). Sprawozdanie z konferencji „Metoda Montessori Senior–Montessori Lifestyle® w praktyce”, Warszawa, 15–16 czerwca 2019 roku. Psychologia Rozwojowa, 24(3), 99–101.
17. Kamińska, E. (2019b) Zastosowanie metody Marii Montessori w pracy z seniorami z zaburzeniami poznawczymi. [w:] A. Lasota i K. Tomaszek (red.), Dynamizacja rozwoju człowieka od dzieciństwa do starości (s. 201–212), Krakó[w:] Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
18. Kamińska, E. (2019c). Geragogika montessoriańska w ujęciu Camerona Campa oraz Christine Mitterlechner. Psychologia Rozwojowa, 24(3), 21–30.
19. Kamińska, E. (2019d). Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Radość uczenia się przez całe życie” według Marii Montessori, Lublin, 25 października 2018. Psychologia Rozwojowa, 24(1), 105–106.
20. 20.Lee M.M., Camp C.J., Malone M.l. (2007), Effects of intergenerational Montessori-based activities programming on engagement of nursing home residents with dementia. Clinical Interventions in Aging, 2(3), 477.
21. Lin, L. C., Huang, Y. J., Su, S. G., Watson, R., Tsai, B. W. J. i Wu, S. C. (2010). Using spaced retrieval and Montessori-based activities in improving eating ability for residents with dementia. International journal of geriatric psychiatry, 25(10), 953–959.
22. Marquardt, G. i Schmieg, P. (2009). Dementia-friendly architecture: environments that facilitate wayfinding in nursing homes. American Journal of Alzheimer's Disease & Other Dementias®, 24(4), 333–340.
23. Miksza M. (2009), Zrozumieć Montessori, czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka. Krakó[w:] Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
24. Miksza M. (2014), Wartości ważne w moim życiu. Model zajęć z seniorami w oparciu o zasady pedagogiczne Marii Montessori, [[w:]] Edukacja w systemie Marii Montessori. Wychowanie do wartości, Wyd. Palatum, Łódź.
25. Moniz-Cook, E., Stokes, G., & Agar, S. (2003). Difficult behaviour and dementia in nursing homes: five cases of psychosocial intervention. Clinical Psychology & Psychotherapy: An International Journal of Theory & Practice, 10(3), 197-208.
26. O'Connell, B., Gardner, A., Takase, M., Hawkins, M. T., Ostaszkiewicz, J., Ski, C. i Josipovic, P. (2007). Clinical usefulness and feasibility of using Reality Orientation with patients who have dementia in acute care settings. International Journal of Nursing Practice, 13(3), 182-192.
27. Onder, G., Zanetti, O., Giacobini, E., Frisoni, G. B., Bartorelli, L., Carbone, G., ... & Bernabei, R. (2005). Reality orientation therapy combined with cholinesterase inhibitors in Alzheimer's disease: randomised controlled trial. The British Journal of Psychiatry, 187(5), 450–455.
28. Parker, C., Barnes, S., McKee, K., Morgan, K., Torrington, J. i Tregenza, P. (2004). Quality of life and building design in residential and nursing homes for older people. Ageing & Society, 24(6), 941–962.
29. Puślecki W. (1996), Edukacja alternatywna. Jej istota, podstawowe problemy. [w:] B. Śliwerski (red.), Edukacja alternatywna. Dylematy teorii i praktyki. Krakó[w:] Oficyna Wydawnicza Impuls.
30. Rotter J.B. (1966), Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 80(1), 1.
31. Rubenstein, L. Z., Josephson, K. R. i Robbins, A. S. (1994). Falls in the nursing home. Annals of internal medicine, 121(6), 442–451.
32. Seligman, M. E. (1972). Learned helplessness. Annual review of medicine, 23(1), 407–412.
33. Spector, A., Davies, S., Woods, B., & Orrell, M. (2000). Reality orientation for dementia: a systematic review of the evidence of effectiveness from randomized controlled trials. The Gerontologist, 40(2), 206–212.
34. Spilsbury, K., Hewitt, C., Stirk, L. i Bowman, C. (2011). The relationship between nurse staffing and quality of care in nursing homes: a systematic review. International journal of nursing studies, 48(6), 732-750.
35. Stewart, F., Goddard, C., Schiff, R., i Hall, S. (2011). Advanced care planning in care homes for older people: a qualitative study of the views of care staff and families. Age and ageing, 40(3), 330–335.
36. Szmigielska B. (1995), Społeczno-uczeniowa teoria osobowości Juliana B. Rottera. [w:] A. Gałdowa (red.). Współczesne koncepcje osobowości. Cz. III, 9–23. Krakó[w:] Wydawnictwo UJ.
37. Van der Ploeg E.S., Eppingstall B., Camp C.J., Runci S.J., Taffe J., O’Connor D.W. (2013), A randomized crossover trial to study the effect of personalized, one-to-one interaction using Montessori-based activi- ties on agitation, affect, and engagement in nursing home residents with dementia. International Psycho- geriatrics, 25(4), 565–575.
38. Van der Ploeg E.S., O’Connor D.W. (2010), Evaluation of personalised, one-to-one interaction using Montessori type activities as a treatment of challenging behaviours in people with dementia: the study protocol of a crossover trial. BMC Geriatrics, 10(1), 3.
39. Vance, D. E. iPorter Jr, R. J. (2001). Montessori methods yield cognitive gains in Alzheimer's day cares. Activities, Adaptation & Aging, 24(3), 1–22.
40. Ward-Griffin, C., Bol, N., Hay, K. i Dashnay, I. (2003). Relationships between families and registered nurses in long-term-care facilities: A critical analysis. Canadian Journal of Nursing Research Archive, 35(4).