Powikłania neuropsychiatryczne po COVID-19 – mgła mózgowa

Na wstępie warto odnieść się do mechanizmu neuroinfekcji wirusa SARS-CoV-2. Wirus ten dostaje się do organizmu po połączeniu z receptorami ACE2 gospodarza (Abboud et al., 2020), obecnymi w nabłonku pęcherzyków płucnych, jelit oraz naczyń krwionośnych (Azim et al., 2020), następnie przechodzi do krążenia mózgowego (Yachou et al., 2020). W mikrokrążeniu mózgu zachodzi interakcja białka wirusa SARS-CoV-2 z ACE2 obecnych w śródbłonku naczyń włosowatych, co może doprowadzić do uszkodzenia błony naczynia i przedostania się wirusa do tkanek mózgowych oraz uszkodzenia neuronów (Abboud et al., 2020; Baig et al., 2020). Część autorów podnosi znaczenie rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2 w mózgu poprzez nerw węchowy (Yachou et al., 2020; Armocida et al., 2020). Uważa się, że hipoteza ta jest prawdopodobna ze względu na obecność wirusa SARS-CoV-2 w nabłonku nosa, opuszce węchowej oraz występowanie hiposmii (Azim et al., 2020).

Neuropsychiatryczne następstwa zakażenia wirusem SARS-CoV-2

Już na początku 2020 r. pojawiły się pierwsze doniesienia na temat występowania powikłań neuropsychiatrycznych w przebiegu zakażenia COVID-19. Wskazywano wówczas na częste występowanie bólów głowy w trakcie zakażenia (Tian et al., 2020). Analiza przypadków wykazała występowanie u 36,4% osób chorych na COVID-19 takich objawów, jak zawroty i bóle głowy. W grupie osób z ciężkim przebiegiem obserwowano występowanie choroby naczyniowo-mózgowej oraz zaburzeń świadomości (Mao et al., 2020). Powikłania neuropsychiatryczne występowały u 22,5% chorych (Nalleballe et al., 2020). Rzadziej opisywane są takie powikłania COVID-19, jak zapalenie mózgu [Ye et al., 2020; Moriguchi et al., 2020) oraz encefalopatię (Poyiadji et al., 2020; Hayashi et al., 2020; Delorme et al., 2020; Kishfy et al., 2020; Princiotta Cariddi et al., 2020). Konsekwencje neuropsychiatryczne związane z przebyciem COVID-19 opisywane były również u ozdrowieńców. W jednym z badań oceniono, że mogą dotyczyć one około 20% osób. Wśród najczęstszych wymieniana jest bezsenność, lęk, depresja i psychoza. Zespół Qi stwierdził, że wśród najczęściej prezentowanych objawów neuropsychiatrycznych były chroniczne zmęczenie (53,6%), lęk i objawy depresyjne (26,8%) oraz objawy PTSD (12,2%) (Qi et al., 2020). Carfi i wsp. oceniali obecność objawów średnio dwa miesiące po wyzdrowieniu. Ponad połowa klientów zgłaszała występowanie zmęczenia (53,1%) (Carfi et al., 2020).

Mgła mózgowa w przebiegu COVID-19

Zespół objawów zwany mgłą mózgową jest związany z dysfunkcją w funkcjonowaniu mózgu, głownie w rejonach odpowiadających za funkcjonowanie poznawcze. Zmiany te mogą być spowodowane samą infekcją wirusem SARS-CoV-2, z niedotlenieniem wybranych obszarów mózgu oraz ogólnoustrojową odpowiedzią na zakażenie. W warunkach niedotlenienia neurony o najwyższym zapotrzebowaniu na tlen ulegają dysfunkcji (Stefano et al., 2021). Określenie „mgły mózgowej” (brain fog, mental fog) często pojawia się jako jedno z powikłań infekcji wirusem SARS-CoV-2. Warto jednak podkreślić, że pomimo braku formalnej definicji oraz kategorii diagnostycznej ujętej w międzynarodowych klasyfikacjach ICD-10 oraz DSM-V funkcjonuje ono już od dawna. Zazwyczaj jest kojarzone z objawem zaburzeń neuropsychiatrycznych. Określenia „mgła mózgowa” używa się jako opisu zespołu objawów występujących m.in. w nerwicy, boreliozie, chorobie Leśniowskiego-Crohna, fibromialgii, zespołach przewlekłego zmęczenia, w całościowych zaburzeniach rozwoju czy celiakii (nietolerancji glutenu) (Yelland, 2017; Ross et al., 2013; Theoharides et al., 2015).

Zespół objawów określanych jako „mgła mózgowa” obejmuje uczucie oszołomienia/„waty” w głowie, problemy z koncentracją, trudności ze skupieniem uwagi, problemy z pamięcią zarówno krótko- jak i długoterminową, trudności komunikacyjne oraz stany przymglenia świadomości. Uznaje się, że „mgła mózgowa” należy do zaburzeń poznawczych w zakresie pamięci, uwagi, funkcji wykonawczych i szybkości przetwarzania poznawczego. „Mózgowa mgła” znacznie utrudnia bądź uniemożliwia wykonywanie wielu zadań jednocześnie, a także utratę pamięci. W zależności od nasilenia „mgła mózgowa” może przeszkadzać w wykonywaniu pracy lub w nauce, jednak warto pamiętać, że nie musi być ona elementem życia. Podobne objawy do „mgły mózgowej” opisywane są również w grupie osób cierpiących na zespół chronicznego zmęczenia (CFS), który jest powikłaniem po COVID-19. Zespołem chronicznego zmęczenia określane jest trwające dłużej niż 6 miesięcy trwałe zmęczenie, fizyczne i mentalne (poznawcze). Dysfunkcje poznawcze CFS mają charakter łagodnego upośledzenia funkcji poznawczych. Osoby z zespołem przewlekłego zmęczenia opisują je jako „mgłę mózgową”. Diagnostyka funkcji poznawczych w CFS wykazała deficyty w szybkości i wydajności przetwarzania informacji, uwagi, koncentracji i pamięci roboczej. Dysfunkcje poznawcze określane są jako przesadne zmęczenie psychiczne. Podjęto próbę oceny działania ośrodkowego układu nerwowego w czasie „mgły mózgowej”. Badania fMRI (funkcjonalnego rezonansu magnetycznego mózgu) sugerują, że osoby z zespołem przewlekłego zmęczenia i objawami mgły mózgowej mogą wymagać zwiększonej korowej i podkorowej aktywacji mózgu, w celu ukończenia trudnych zadań. Opisy „mgły mózgowej” obejmują powolne myślenie, trudności ze skupieniem się, dezorientację, brak koncentracji, zapominanie lub zamglenie procesów myślowych. W rzeczywistości „mgła mózgowa” może być jednym z najbardziej wyniszczających aspektów CFS (Jain & DeLisa, 1998).

Zespół objawów określanych mianem „mgły mózgowej”:

• problemy z pamięcią krótko- i długoterminową,
• brak jasności umysłu/uczucie zaćmienia/oszołomienia,
• słaba koncentracja,
• niezdolność do skupienia się,
• zmęczenie psychiczne.

W przypadku występowania takich objawów, jak uczucie zamglenia oraz innych objawów opisywanych jako „mgła mózgowa”, należy wykonać diagnostykę funkcji poznawczych oraz skierować osobę zgłaszającą objawy do lekarza. Objawy „mgły mózgowej” mogą mieć różne przyczyny i ich leczenie może mieć odmienny charakter.

Przyczyny „mgły mózgowej” w przebiegu infekcji SARS-CoV-2:

• burza cytokinowa (wzrost stężenia cytokin zapalnych) w wyniku nadmiernej reakcji układu immunologicznego,
• niedotlenienie rejonów mózgu,
• zaburzenia mikrokrążenia mózgowego związane z zakażeniem,
• przyjmowane przez chorego leki,
• indywidualna sytuacja zdrowotna chorego – obciążenia somatyczne, waga,
• stres związany z infekcją,
• odwodnienie (trudności z przyjmowaniem płynów, gorączka),
• zaburzenia snu,
• brak/ograniczona aktywność fizyczna.

„Mgła mózgowa” – leczenie

Leczenie pocovidowej „mgły mózgowej” polega przede wszystkim na łagodzeniu występujących objawów oraz regeneracji. W pierwszym okresie osoba zgłaszająca objawy powinna mieć wykonaną diagnostykę nasilenia zaburzeń. Diagnoza przesiewowa przy pomocy np. testu MoCA pozwoli nam również na ocenę dynamiki zaburzeń. Ważne jest wdrożenie zasad zdrowego odżywiania oraz zwiększanie aktywności fizycznej. W pierwszym okresie mogą pojawić się objawy lękowe bądź depresyjne. Chory wymaga wówczas wsparcia i motywacji. Można stosować dialog motywacyjny oraz wdrażać techniki zwiększające kompetencje radzenia sobie ze stresem, takie jak: mindfulness, treningi oddechowe, relaksację. Chory powinien być poinformowany, jak ważny jest wypoczynek i sen. Niekiedy pomocne jest prowadzenie dziennika żywienia, który może pomóc w ustaleniu, czy dieta wpływa na objaw...