Pacjenci zgłaszający w wywiadzie zarówno zaburzenia lękowe, jak i uzależnienie od substancji – w tym często uzależnienie od leków nasennych czy uspokajających – z kolei stanowią liczącą się podgrupę populacji pacjentów psychiatrycznych, którzy często zgłaszają się do poradni zdrowia psychicznego czy na oddział psychiatryczny (Błachut i in., 2013). Niniejszy tekst ma na celu wskazanie na potrzebę dokładnej, poszerzonej diagnozy psychologicznej pacjenta zgłaszającego się z problematyką nadużywania leków (w tym szczególnie leków o działaniu uspokajającym, przeciwlękowym i nasennym – często z grupy benzodiazepin) ze współwystępującym zaburzeniem lękowym i zaburzeniami snu; w sposób szczególny będzie zwracana uwaga na częste osobowościowe podłoże problemu.
POLECAMY
Zarys problemu
Pacjenci nadużywający leków, zgłaszający zaburzenia lękowe i zaburzenia snu to grupa pacjentów odnosząca zazwyczaj niewielkie korzyści ze standardowego modelu leczenia (por. Gabbard, 2009). Istotnym problemem jest współwystępowanie zaburzeń, które w typowych warunkach wymagają zastosowania odmiennych metod terapeutycznych. Przyjmuje się, że leczeniem z wyboru dla zaburzeń lękowych jest terapia poznawczo-behawioralna, dla zaburzeń snu – oddziaływania behawioralne, w dalszej kolejności leczenie farmakologiczne. Leczenie uzależnienia od leków (w tym benzodiazepin) wymaga jednak prowadzenia przez lekarza i częstej ścisłej kontroli nad procesem odstawiania substancji. Niestety, wskazania w zakresie algorytmów odstawiania benzodiazepin nie są powszechnie stosowane w polskich warunkach (por. Grottthus i in., 2004; Bieńkowski i in., 2019). Z perspektywy psychologa brakuje wskazań dotyczących oddziaływań psychoterapeutycznych dla osób uzależnionych od benzodiazepin; na ogół proponuje się konceptualizacje pacjenta uzależnionego od tej substancji jako osoby uzależnionej od narkotyków (Gabbard, 2009). Z doświadczeń autora w polskich warunkach codziennością jest stopniowe obniżanie dawki leków i wprowadzanie zamienników (takich oddziaływań najczęściej dokonuje się w warunkach szpitala psychiatrycznego); czasami proponowana jest terapia uzależnień przeprowadzana w zamkniętych ośrodkach. Brakuje jednak uwrażliwienia na psychologiczne podłoże problemów – w tym w szczególności częste osobowościowe mechanizmy podtrzymujące uzależnienie. Zaburzenie lękowe, jeżeli leczone w sposób farmakologiczny, traktuje się zazwyczaj jako skutek uzależnienia od substancji i rzadko proponuje się terapię dedykowaną dla tego zaburzenia (osobną kwestią pozostaje pytanie, czy niezmodyfikowane oddziaływania poznawczo-behawioralne w przypadku pacjentów z uzależnieniem od leków i zaburzeniem lękowym będą w wystarczającym stopniu skuteczne). Reasumując, występowanie u pacjenta tak złożonego obrazu psychopatologicznego wymaga pogłębienia diagnozy celem ustalenia prawdopodobnej etiologii, czynników podtrzymujących zaburzenie i zaplanowanie skutecznego, zazwyczaj długoterminowego leczenia.
Uzależnienie od leków w grupie pacjentów lękowych oraz pacjentów z problemami ze snem
Wśród leków często nadużywanych przez pacjentów są te należące do grupy benzodiazepin, stosowane najczęściej przy silnych stanach lękowych oraz problemach ze snem. Zalecany czas stosowania terapii lekami z tej grupy to 6 do 8 tygodni (Czernikiewicz, 2002). Działają one uspokajająco, przeciwdrgawkowo i miorelaksacyjnie. Benzodiazepiny zastąpiły wcześniejszą grupę o podobnym działaniu – barbiturany, które dawały poważne, nieraz zagrażające życiu skutki uboczne. Same benzodiazepiny nie są jednak pozbawione zagrożeń związanych z potencjalnym uzależnieniem oraz wystąpieniem działań niepożądanych. Ich stosowanie powinno być krótkotrwałe, ograniczone do ściśle określonych problemów, a lekarz powinien poinformować o potencjalnym uzależniającym charakterze substancji. Najczęściej stosowanymi lekami z tej grupy są:
- alprazolam,
- klonazepam,
- d...
