Długoterminowa psychodynamiczna terapia grupowa skoncentrowana na traumie z elementami mentoringu rówieśniczego dla amerykańskich weteranów wojennych

Historia PTSD

Amerykańscy lekarze świadomie obserwowali „niefizyczne rany wojenne” wśród osób powracających z wojny już od czasów I wojny światowej. Zespół symptomów, które nazywano wówczas nerwicą frontową (shock shell, war neurosis, battle fatigue, combat stress reaction), definiowano jako zespół reakcji psychosomatycznych, takich jak: lęki, koszmary nocne, bezsenność, flashback, depresja, poczucie beznadziejności i bezsilności, gwałtowne wahania nastroju, ataki paniki, gniewu i agresji, tendencje do izolacji, nadużywanie substancji zmieniających stan świadomości, skłonności samobójcze oraz problemy związane z układem krążenia. Symptomy te miały być wywoływane długotrwałą służbą wojskową w okopach, szczególnie pod zmasowanym ostrzałem artyleryjskim, lub były rezultatem bycia świadkiem lub uczestnictwa w bardzo stresujących wydarzeniach wojennych (Hochschild, 2011; Leese, 2014).

Rozwój amerykańskiej psychiatrii wojskowej po II wojnie światowej pogłębił zrozumienie tego syndromu, ale także skomplikował i upolitycznił jego diagnostykę (Stein, Rothbaum, 2018). W pierwszym wydaniu Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-I) z 1952 r. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) sklasyfikowało ten zespół symptomów pod jednostkę chorobową nazwaną „reakcją na skomasowany stres” (gross stress reaction). Jeśli jej symptomy nie ulegały poprawie po sześciu miesiącach, zalecano zmianę diagnozy. Reakcja na skomasowany stres została wyeliminowana z DSM-II w 1968 r., w szczycie wojny w Wietnamie. Dopiero pod wpływem działalności społecznej i politycznej weteranów wojen w Korei i Wietnamie w następnej dekadzie, jak też w wyniku badań nad ocalałymi z Holocaustu oraz osobami doświadczonymi przemocą seksualną, w 1980 r. APA dodała do DSM-III nową jednostkę nazwaną zespołem stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder) (Herman, 2015). Kryteria diagnostyczne PTSD nie są jednak stabilne, zmieniając się w kolejnych wydaniach i włączając DSM-III-R (1987), DSM-IV (1994), DSM-IV-TR (2000) i DSM-V (2013), w których ostatecznie porzucono rozumienie PTSD jako rodzaju stanu lękowego (Crocq i Crocq, 2000).

Czym jest PTSD?

Według najnowszej definicji PTSD jest rezultatem intensywnego i długotrwałego doświadczenia stresu psychicznego wywoływanego bezpośrednim doświadczeniem lub byciem świadkiem (exposure) wewnętrznych lub zewnętrznych sygnałów emocjonalnych (psychological cues), symbolizujących lub przypominających aspekt zdarzenia traumatycznego (North, 2009).

Kryteria diagnostyczne PTSD

PTSD diagnozujemy na bazie ośmiu zespołów kryteriów:

• stresory – doświadczenie bezpośrednie; bycie świadkiem traumy innych; wiadomość o traumie bliskich; doświadczenie zapośredniczone, np. w związku z pracą lub kontaktem z traumatyzującymi informacjami (trauma wtórna i trauma zapośredniczona);
• nawroty w formie niechcianych wspomnień i myśli; koszmary; flashbacki; stres emocjonalny i reakcje fizyczne wywołane wspomnieniem traumy;
• unikanie stymulatorów wywołujących związane z traumą myśli i uczucia, zewnętrznych elementów przywołujących pamięć o traumie;
• negatywne zmiany w procesie kognitywnym i w nastrojach, które rozpoczęły się lub nasiliły po traumie, włączając niezdolność do przywołania istotnych momentów traumatycznego doświadczenia; skrajnie negatywne myśli i przekonania dotyczące siebie lub/i świata; nadzwyczajne poczucie winy; negatywny afekt; poczucie odizolowania od świata; problemy w doświadczaniu pozytywnych aspektów życia;
• negatywne zmiany w pobudzeniu i reaktywności, w tym skłonność do irytacji i agresji; zachowania ryzykowne i destruktywne; nadpobudliwość; podwyższona lękliwość; zaburzenia snu; 
• długotrwałość – symptomy powyżej miesiąca;
• negatywny wpływ na jakość życia;
• zmęczenie.
   

Dodatkowe symptomy to depersonalizacja i derealizacja (DSM-V-TR, wyd. 2022). Symptomy PTSD mogą nastąpić natychmiast po traumie lub uaktywnić się wiele lat po niej.

Problem PTSD wśród amerykańskich weteranów wojskowych jest traktowany jako jeden z priorytetów federalnej służby zdrowia ze względu na alarmująco wysoką liczbę samobójstw. W 2021 r. zidentyfikowano 30 177 przypadków osób w czynnej służbie i w stanie spoczynku, które odebrały sobie życie (Committee on Veterans’ Affairs).

Miejsce terapii grupowych w opiece zdrowotnej

Najważniejszą organizacją, która oferuje opiekę zdrowotną dla amerykańskich weteranów wojskowych, jest Departament Stanu USA ds. Weteranów Wojskowych (United States Department of Veterans Affairs, w skrócie VA). To ministerstwo rządu federalnego powołane w 1988 r. jest rezultatem niemal stuletnich przekształceń administracyjnych instytucji federalnych zajmujących się świadczeniami dla weteranów wojskowych. VA jest obecnie największym systemem opieki zdrowotnej w USA, w pełni finansowanym przez rząd federalny. Zatrudnia on niemal pół miliona pracowników, w tym ok. 370 tys. personelu medycznego w ok. 1300 placówkach medycznych, obsługując ok. 9 mln weteranów i ich rodzin. W 2022 r. budżet usług medycznych VA wynosił ok. 65 milionów dolarów.

Pierwsze grupy wsparcia dla weteranów wojennych

Relacje amerykańskich weteranów wojskowych i VA, zwłaszcza w latach 70. XX wieku, były nacechowane głęboką nieufnością ze strony byłych żołnierzy. Różnice ideologiczne i polityczne pomiędzy doświadczeniami weteranów a państwową propagandą wojenną odgrywały dużą rolę, ale równie ważnym powodem była niechęć VA do diagnozy PTSD, bo wiąże się ona z wysokimi kosztami leczenia. Finansowanie i długotrwałość terapii PTSD wywołanego służbą wojskową są do dziś kwestiami, które w ogromnym stopniu wpływają na diagnostykę tego schorzenia zarówno w teorii (DSM), jak i w praktyce (programy, zalecane terapie PTSD, plany prywatnych i państwowych firm ubezpieczeniowych pokrywających koszty leczenia).

Nieufność, a czasem jawny antagonizm weteranów wobec VA, poczucie alienacji społecznej oraz stygmatyzacja problemów psychicznych skłaniało wielu weteranów do szukania swojego towarzystwa w bardziej lub mniej zinstytucjonalizowanych formach z dala od placówek medycznych, np. w rap groups we wczesnych latach 70. ubiegłego wieku lub w późniejszych grupach Vet to Vet (VtV) (Egendorf, 1975). Grupy te miały charakter terapeutyczny, choćby poprzez tworzenie małych społeczności, w których weterani czuli się bezpieczni i akceptowani. VA wykorzystało ich doświadczenia do współczesnej konceptualizacji terapii grupowej skoncentrowanej na traumie oraz do tworzenia grup wsparcia i mentoringu rówieśniczego (peer mentoring).

Obecnie system VA jest głównym miejscem, które oferuje amerykańskim weteranom, weterankom i osobom wojskowym szereg form terapii grupowej, m.in.:

• grupy terapii uzależnień,
• grupy psychoedukacyjne,
• grupy terapii skoncentrowanej na traumie,
• grupy terapii dialektyczno-behawioralnej,
• grupy umiejętności społecznych (skills groups),
• grupy wsparcia i mentorstwa równieśniczego (peer suport groups),
• arteterapie w różnych formach wyrazu artystycznego,
• zooterapia itd.
   

VA oferuje także grupy długoterminowej terapii psychodynamicznej, choć ze względu na jej koszty preferuje grupy interwencji krótkoterminowej (Koller i wsp., 1992).

Długoterminowa psychodynamiczna terapia grupowa z elementami mentoringu rówieśniczego

Klasycy terapii grupowej, Irvin D. Yalom i Molyn Leszcz w The Theory and Practice of Group Psychotherapy zidentyfikowali następujące „czynniki terapeutyczne”:

• uniwersalność,
• altruizm,
• korektywna rekapitulacja pierwotnej grupy rodzinnej,
• rozwijanie umiejętności społecznych,
• naśladowanie zachowania,
• udzielanie informacji,
• uczenie się interpersonalne,
• samopoznanie,
• spójność,
• czynnik egzystencjalny,
• katharsis,
• przywrócenie nadziei (Yalom, Leszcz, 2005).
   

W przypadku terapii grupowej typu psychodynamicznego nastawionej na traumę (trauma-focused) wystąpienie tych czynników następuje w różnym czasie, w zależności od etapu rozwoju grupy. Grupy takie przedstawiają zwykle wysoki poziom wewnętrznej spójności (cohesiveness).

Mentoring w terapii grupowej

Jedną z metod w terapii grupowej jest mentoring równych sobie (peer mentoring). W mentoringu tego typu osoby uczestniczące, tworzące relację są w podobnym wieku, mają podobne doświadczenia i mają na celu rozwiązanie problemu jednej z osób, przy czym obie osoby korzystają z wzajemnej relacji, choć w odmienny sposób. 

Mentoring powinien powstawać samorzutnie, przy czym terapeuci muszą stworzyć dogodne warunki, wspierając tworzenie poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego wśród członków grupy oraz wspierając procesy uspójniania grupy, które stanowią podstawę tworzenia relacji nacechowanych zdolnością otwartości, empatii, akceptacji i podatności na zranienie (vulnerability) niezbędnych w terapii traumy (Russel i wsp., 2021).

W terapii grupowej mentoring równych sobie ujmuje grupę jako punkt odniesienia, jako środowisko zdobywania wiedzy wynikającej ze wspólnego doświadczenia (funkcja edukacyjna), motywujące do zmiany, czyli rozwoju w procesie uzdrawiania z traumy (funkcja rozwojowa), obdarzone zaufaniem do krytycznej oceny sposobów rozwiązania problemu w mentoringu, zapobiegające nawrotom niepożądanych zachowań (funkcja korekcyjna), oferujące przyjemność wynikającą z obcowania równych sobie (funkcja rekreacyjna), oraz pełnią funkcję terapeutyczną w przepracowywaniu uczyć, myśli i zachowań wynikających z PTSD (funkcja terapeutyczna). Mentoring równych sobie pozwala zrealizować niemal wszystkie z czynników terapeutycznych wymienionych przez Yaloma i Leszcz.

PTSD – case study weteranów wojennych

W latach 2016–2020 Stan i Gino spotykali się regularnie raz w tygodniu na sesjach terapii grupowej, oferowanej przez jeden ze szpitali dla weteranów wojskowych w Chicago, w grupie terapii psychodynamicznej. Z czasem dzięki wzajemnemu zaufaniu jej członków w grupie doszło do samorzutnych przypadków mentoringu rówieśniczego. Długotrwałość terapii grupowej wśród amerykańskich weteranów wojskowych zależy w dużej mierze od spójności grupy i nie jest rzadkością. W tym przypadku oferowane przez system VA zaplecze logistyczne i merytoryczne w postaci bezpiecznego i wygodnego miejsca spotkań, darmowego transportu oraz opieki terapeutycznej w postaci dwóch psychoterapeutów przyczyniły się do długiego trwania tej grupy, zamkniętej ostatecznie przez wymóg izolacji spowodowany przez COVID-19.

Grupa była otwarta w sensie jej dostępności dla klientów rzeczonej kliniki, którzy otrzymali skierowanie od specjalisty z zakresu zdrowia psychicznego na podstawie diagnozy PTSD będącego rezultatem służby wojskowej. Grupa liczyła dziesięciu członków i rotacja w niej była stosunkowo niska, co wspomogło osiągnięcie spójności w grupie. Członkami grupy byli wyłącznie mężczyźni, w 70% biali i w 30% czarnoskórzy Amerykanie. 80% członków grupy liczyło powyżej 70 lat; dwóch klientów było w wieku 25 i 35 lat. Wszyscy członkowie grupy mieszkali w Chicago, a 90% z nich – od urodzenia. Z wyjątkiem jednego wszyscy członkowie grupy byli żonaci i posiadali dzieci, a większość także wnuki. 80% członków grupy stanowili weteranami wojny w Wietnamie, po jednym weteranie z wojen w Korei i Wietnamie oraz w Iraku. W jednym przypadku weteran doświadczył traumy w czasie czynnej służby wojskowej, niezwiązanej z działaniami wojennymi.

Trauma u pacjentów

We wszystkich przypadkach klienci posiadali diagnozę traumy złożonej, włączając traumy z dzieciństwa, tj. doświadczenie lub bycie świadkiem przemocy domowej i przemocy środowiskowej, m.in. związanej z działalnością gangów (community violence). W jednym przypadku klient miał diagnozę związaną z działaniem tzw. Agent Orange w czasie wojny w Wietnamie. W jednym przypadku klient miał także diagnozę traumy mózgu (TBI traumatic brain injury) w wyniku eksplozji.

Wszyscy klienci posiadali tzw. podwójną diagnozę (dual diagnosis) – PTSD wraz z zaburzeniami związanymi z nadużywaniem substancji (substance use disorder), we wszystkich przypadkach posiadając historię terapii uzależnień. 90% członków grupy identyfikowało się jako niepijący alkoholicy i nieużywający substancji narkomani, większość ze stażem abstynencji powyżej 20 lat, przy czym dominującą substancją wyboru był alkohol. W jednym przypadku członek grupy zmagał się z aktywnym uzależnieniem, co wpłynęło na decyzję członków grupy o jego czasowym odsunięciu od udziału w sesjach, bowiem jego zachowanie stanowiło zagrożenie dla utrzymywania trzeźwości pozostałych członków grupy. Członkowie grupy spotykali się przede wszystkim na terenie kliniki, niechętnie odnosząc się do pomysłów wspólnej aktywności poza jej terenem. Zaledwie w kilku przypadkach taka wspólna aktywność miała miejsce i jednym z nich była podróż Stana i Gino do Waszyngtonu.

Atmosfera na terapii grupowej

Członkowie grupy byli niezależni w wyborze tematów dyskusji. Wewnętrzna dynamika relacji polegała na starszeństwie wiekowym i stażu uczestnictwa w grupie (seniority), w minimalnym stopniu na szarży wojskowej. Uczestnicy terapii skupiali się na aktualnych problemach relacji interpersonalnych z członkami rodziny, znajomymi, współpracownikami, z kontrolą gniewu i irytacji, z depresją oraz ze stanami lękowymi, włączając w to retrospekcje (flashbacks) i koszmary senne, które nękały przede wszystkim weteranów z Wietnamu. Tematy wspomnień lub urazów moralnych związanych z doświadczeniami wojennymi podejmowano ostrożnie, by nie retraumatyzować innych członków grupy, ale także z obawą przed ponownym osobistym doświadczeniem traumy. Jednym z uczestników, który zdecydował się dzielić jedno ze swoich traumatycznych doświadczeń, był Stan. Członkiem grupy, który najbardziej pomógł mu w uleczeniu jako mentor rówieśniczy, był Gino.

PTSD u weteranów wojny w Wietnamie – historia Stana

Stan i Gino to mężczyźni po 70. r.ż., przez całe życie mieszkający w Chicago. Stan identyfikował się jako Amerykanin polskiego pochodzenia, a Gino – włoskiego. Obaj mężczyźni jako 19-latkowie, uciekając przed przemocą domową i środowiskową, zaciągnęli się do sił lądowych i w latach 1967–1969 służyli w Wietnamie. Po powrocie do życia cywilnego obaj zmagali się z uzależnieniami. Wspomnienie traumatyczne, które Stan podzielił z grupą, dotyczyło epizodu z czasu ofensywy Wietkongu w 1968 r.

W owym czasie Stan był już żołnierzem doświadczonym w bezpośredniej walce w dżungli. W wyniku uzupełnień do jego plutonu przydzielono „Młodego”, który tydzień wcześniej przyleciał w kontyngencie żołnierzy nowego zaciągu. Podobnie jak inni żołnierze z wojennym stażem, Stan nie lubił „młodych” ze względu na ich brak doświadczenia, który w warunkach walki bezpośredniej był postrzegany jako obciążenie i niebezpieczeństwo dla doświadczonych kombatantów. Ta nieufność stała u niechęci, dystansu, irytacji i wybuchów gniewu wobec „młodych”. Gdy trzy dni później pluton Stana został wysłany na rekonesans, doszło do nieoczekiwanej potyczki z partyzantami Wietkongu, w której „Młody” został śmiertelnie postrzelony. W czasie odwrotu Stan jako dobrze zbudowany najsilniejszy mężczyzna w plutonie dostał rozkaz niesienia zwłok „Młodego” do bazy.

W czasie sesji terapeutycznej Stan wspominał swój potworny lęk i gniew na „Młodego” podczas odwrotu pod ostrzałem, identyfikując swoje emocje z tego wydarzenia we wspomnieniu modlitwy o przeżycie połączonej z przekleństwami pod adresem „Młodego” za to, że „dał się zabić” i naraża na śmierć Stana. Stan wyraźnie identyfikował swoje skonfliktowane uczucia strachu, gniewu wynikającego z bezsilności wobec „Młodego”, który był przeniesieniem wściekłości wobec wietnamskich partyzantów, a jednocześnie dowództwa amerykańskiego, które wysyłało słabo wyszkolonych żołnierzy do walki w ekstremalnych warunkach, oraz nadziei, że uda mu się dotrzeć do bazy i ocaleć. Ostatecznie Stan powrócił do bazy, gdzie zrzucił „ciężar” na „kupę innych ciał” i odszedł, „nawet się nie oglądając”. Do końca swojej służby w Wietnamie nie zapytał o imię i nazwisko „Młodego”, starając się zapomnieć o tym incydencie. Nie zapomniał jednak.

Powrót z ciałem „Młodego” stał się jednym z głównych doświadczeń traumatycznych Stana. Opowiadając o nim, Stan przywoływał skonfliktowane emocje i uczucia, jakie towarzyszyły jego odwrotowi, oraz fragmenty obrazów z dżungli i bazy. Stan nie pamiętał twarzy „Młodego”, ale bardzo wyraźnie pamiętał przytłaczający go ciężar martwego ciała na swoich plecach i swój karkołomny odwrót. Ten ciężar stał się głównym elementem wspomnienia traumatycznego, w którym Stan – dosłownie przytłoczony cudzą śmiercią i czując, że sam jest także skazany na śmierć – stara się wykonać rozkaz ponad swoje siły i przeżyć. Fakt, że go wykonał, nie zdjął jednak z jego pleców ciężaru traumy.

Z czasem, wraz z procesem dojrzewania i przechodzenia kolejnych faz życiowych, to traumatyczne wspomnienie Stana nabrało charakteru urazu moralnego (moral injury) i utraty niejednoznacznej (ambiguous loss), w której proces żałoby pozostaje niezamknięty. Jak w wielu innych przypadkach żołnierzy z Wietnamu, motto „co stało się w dżungli, pozostało w dżungli” nie sprawdziło się i Stan zaczął odczuwać ciężar „Młodego” nie tylko jako wspomnienie traumatyczne, ale także, co często się zdarza, jako swój nierozwiązany problem moralny. Stan przeżywał życie, niosąc na plecach kogoś, kto – jego zdaniem – stracił swoje życie w bezsensownej wojnie, w wyniku lekkomyślnych decyzji osób odpowiedzialnych za przebieg wojny. Negatywne uczucia Stana wobec „Młodego” stały się rodzajem wyrzutu sumienia wobec siebie i społeczeństwa, którym dzielił się z grupą, szukając zrozumienia, wybaczenia i uleczenia. Uraz moralny nabrał cech syndromu ocalonego (survivor syndrome).

Jego wyznanie było traktowane z empatią przez pozostałych członków grupy, wielu z nich z podobnymi doświadczeniami. Członkowie grupy radzili Stanowi, by odszukał rodzinę „Młodego”, co w dobie internetu wydawało się łatwe. Stan jednak stawiał opór, wyszukując powody, np. nieznajomość internetu. Rozumiejąc siłę unikania (avoidance) jako jednego z symptomów PTSD, Gino postanowił wesprzeć Stana w działaniu. Wypytał go o dane dotyczące jego służby, zidentyfikował czas i miejsce potyczki, a następnie przeanalizował bazy danych o amerykańskich żołnierzach poległych na wojnie w Wietnamie i ustalił tożsamość „Młodego”.

Zanim przedstawił wynik swoich badań w grupie, Gino zapytał Stana, czy jest gotów skonfrontować się z „Młodym”, który z symbolicznego ciężaru stał się konkretnym człowiekiem z imieniem i nazwiskiem. Stan doświadczył silnych, lecz pozytywnych emocji, zgodził się i po 50 latach, przy wsparciu pozostałych członków grupy i terapeuty poznał tożsamość zabitego żołnierza. Gino zaoferował także Stanowi wspólną podróż do Waszyngtonu, by na Pomniku Weteranów Wojny Wietnamskiej odnaleźć nazwisko „Młodego”. W wyniku dyskusji z członkami grupy i terapeutami Stan napisał list do „Młodego”, w którym opowiedział mu, co czuł wówczas i co czuje obecnie wobec jego śmierci. Gino i Stan wspólnie pojechali do Waszyngtonu na tę swoistą pielgrzymkę i Stan odczytał swój list „Młodemu” – oraz sobie. Gino odnalazł także rodzinę „Młodego”, znowu podejmując rolę wspomagającą. Stan przesłał swój list rodzinie „Młodego”, prosząc o przeczytanie, pamięć o dalekim i zapomnianym już krewnym i zaniesienie listu na jego grób.

Podsumowanie

Długoterminowa terapia grupowa typu psychodynamicznego z elementami mentoringu rówieśniczego jest bardzo przydatna w pracy terapeutycznej z weteranami wojennymi w terapii PTSD i urazu moralnego, a także w przypadku skomplikowanej żałoby po stracie niejednoznacznej. Wsparcie innych weteranów i weteranek, przy udziale terapeutów, pozwala na przepracowanie traumatycznych wspomnień i urazów moralnych w grupie empatycznych osób, które miały podobne doświadczenia, podobnie przechodzą proces uleczania i dzielą podobne wartości, ale także ambiwalencje wobec nich.

Uczucia, takie jak wstyd, poczucie winy, żal, niskie poczucie własnej wartości, złość, lęk, poczucie odrzucenia, wstręt, a przede wszystkim brak zaufania, często stanowią naturalne bariery w przepracowaniu pamięci traumatycznej i reintegracji w społeczeństwie, na przykład ze względu na poczucie niezrozumienia, moralnego oceniania i zagrożenia oraz ostracyzmu społecznego bez wysłuchania racji klienta. W przytoczonym powyżej studium przypadku mentoring równych sobie ucieleśnił altruizm, spełnił funkcję informacyjną, umożliwił uczenie się interpersonalne, wspomógł rozwój umiejętności społecznych zahamowanych przez posttraumatyczny lęk, umożliwił katharsis w kontekście egzystencjalnego zamknięcia skomplikowanej żałoby i przywrócił nadzieję.

Istotą terapii PTSD i urazu moralnego oraz przeżywania żałoby skomplikowanej jest reintegracja we wspólnocie, a ta wspólnotowość jest często trudna do osiągnięcia w terapii traumy wojennej ze względu na negatywność doświadczeń wojennych w opinii społecznej. Terapia grupowa jest w stanie, słowami Dicka Blackwella, utrzymać przestrzeń (holding space), objąć pojawiające się emocje i uczucia (containing emotions and feelings) i nieść świadectwo (bear witness) traumy, którą osoba w terapii dzieli z grupą i terapeutami (Blackwell, 1997). Rola terapeutów w procesie terapii grupowej skoncentrowanej na traumie polega na zapewnieniu jej uczestnikom emocjonalnego bezpieczeństwa, przy jednoczesnym oddaniu im dużej części kontroli nad procesem terapeutycznym w myśl zasady wspierania poczucia niezależności, swobody działania i poczucia sprawczości.

Niesienie świadectwa, o którym pisze Blackwell, oznacza także, że psychoterapeuci powinni rozważać podjęcie roli aktywnych rzeczników społecznych, postulujących stworzenie długofalowych programów z adekwatnymi środkami finansowymi na długoterminowe terapie traumy wojennej, w tym terapie grupowe. W polskiej rzeczywistości mamy – i będziemy mieć – coraz więcej osób, które mają bezpośrednie doświadczenia wojenne, by wspomnieć o weteranach polskich sił zbrojnych w Iraku i Afganistanie, a także osób różnych narodowości, przede wszystkim ukraińskiej, biorące udział w wojnie obronnej Ukrainy przeciwko Rosji. Amerykańskie doświadczenia mogą być bardzo przydatne.

Informacje dotyczące osób opisanych w studium przypadku zostały zmienione, by chronić ich prywatność. Osoby zgodziły się na wykorzystanie ich historii do celów edukacji psychologicznej.


Bibliografia:

1. American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5-TR (5th ed.). Washington, DC: Author.
2. Blackwell D. (1997). Holding, containing, and bearing witness: the problem of helpfulness in encounters with torture survivors. Taylor and Francis, Ltd.
3. Committee on Veterans’ Affairs U.S. House of Representatives (2018). Combating the crisis: evaluating efforts to prevent veteran suicide. CreateSpace Independent Publishing Platform.
4. Crocq M. A., Crocq L. (2000). From shell shock and war neurosis to posttraumatic stress disorder: a history of psychotraumatology. Dialogues in Clinical Neuroscience. 2 (1): 47–55.
5. Egendorf A. (1975). Vietnam veteran rap groups and themes of postwar life. Journal of Social Issues. 31: 4.
6. Haleigh A.B., Hurley R.A., Taber K.H. (2019). Moral injury and PTSD: Often co-occuring yet mechanically different. J. of Neuropsychiatry and Clin. Neurosciences. American Psychiatric Association. 31 (2): A4-103.
7. Herman J. (2015). Trauma and recovery. Basic Books.
8. Hochschild, A. (2011). To End all Wars – a story of loyalty and rebellion, 1914–1918. Mariner Books/Houghton Mifflin Harcourt.
9. Koller P., Marmar C., Kanas N. (1992). Psychodynamic group treatment of posttraumatic stress disorder in Vietnam veterans. International Journal of Group Psychotherapy, 42: 2. 
10. Leese P. (2014). Shell Shock: Traumatic Neurosis and the British Soldiers of the First World War. Palgrave Macmillan.
11. Maguen Sh., Litz B. (2019). Moral injury in the context of war. PTSD: National Center for PTSD. US Department of veterans Affairs.
12. North C.S., Suris A.M., Davis M., Smith R.P. (2009). Toward validation of the diagnosis of posttraumatic stress disorder. Am. J. Psychiatry. 166: 34–41. 
13. Russell M., Figley C. (2021). Psychiatric casualties: how and why the military ignored the full cost of war. Columbia University Press.
14. Stein M.B., Rothbaum B.O. (2018). 175 years of progress in PTSD therapeutics: learning from the past. American Journal of Psychiatry. 175 (6): 508–16.
15. Yalom I.D., Leszcz M. (2005). Therapy and practice of group psychotherapy. Basic Books.