Ciało i umysł w stresie. Związek psychoterapii z fizjoterapią

TEKST: AGNIESZKA WILCZYŃSKA 

Hans Selye prezentował pogląd o istnieniu zarówno dobrego stresu tzw. eustresu, który motywuje i mobilizuje do działania, jak i stresu złego tzw. dystresu, który obniża możliwości działania oraz pogarsza psychiczne i fizyczne funkcjonowanie.

W sytuacji stresu cierpi i umysł, i ciało. Psychofizjologiczne skutki stresu związane są z kaskadowością następujących po sobie procesów neurochemicznych. Początkowo działają one na korzyść i mobilizują człowieka do radzenia sobie - po pewnym czasie jednak zamiast pełnić przystosowawczą funkcję w rzeczywistości „niszczą” organizm. Efektem przedłużającej się reakcji stresowej jest kurczenie się neuronów i zanik komunikacji pomiędzy nimi. Dochodzi do kurczenia tkanek mózgu w korze płata przedczołowego i w hipokapnie, które odgrywają kluczową rolę w uczeniu się, zapamiętywaniu i racjonalnym myśleniu.

Czynniki społeczne generujące stres

Według badacza stresu Roberta M. Sapolsky’ego, na największy stres narażone są osoby, które:

• funkcjonują w hierarchicznej strukturze społecznej i nie mają możliwości sprawowania kontroli nad swoim życiem i decydowania o sobie,
• doświadczają mobbingu,
• mają poważne problemy finansowe,
• są w sytuacji długotrwałej choroby bliskiej osoby,
• wykonują codzienne zadania lub role życiowe i zawodowe, do których wykonania czują się w pewien sposób obligowani (np. wypełnianie powinności podporządkowującej się żony lub męża czy poczucia braku możliwości decydowania o swojej aktywności w podstawowej strukturze społecznej lub zawodowej).

Klasyczny eksperyment przeprowadzony na zamkniętych w klatce szczurach z kołem do biegania pokazał, że życie i zdrowie zwierząt zależne było nie od czynności, jaką codziennie wykonywały, ale od możliwości decydowania o swojej aktywności. Podczas eksperymentu tak umieszczono szczury, że pierwszy z nich mógł biegać w kole wtedy, kiedy tylko miał na to ochotę, natomiast drugi biegał „zaprzęgnięty” do pierwszego i uzależniony od decyzji towarzysza. Podczas gdy u pierwszego ze szczurów rozwijały się i powstawały nowe komórki nerwowe, u drugiego szczura doszło do utraty części neuronów. Doprowadziło to badaczy do wniosku, że mimo iż zwierzę robi coś, co może być pożyteczne dla rozwoju jego mózgu (ruch fizyczny), to jednak doświadcza silnego stresu, nie mając nad swoją aktywnością żadnej kontroli.

Praca jako czynnik stresogenny

W obszarze psychologii pracy od dekad prowadzone są rozważania na ile praca jest koniecznością a na ile jej wykonywanie stawia człowieka w sytuacji uprzywilejowanej. Istnieje coraz więcej dowodów naukowych, że w obecnych czasach praca zawodowa jest postrzegana przez pracowników jako przywilej i jest ona dobra zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego człowieka. Praca zapewnia osobom status i wsparcie społeczne, daje możliwość osobistej realizacji i osiągnięć, a także poczucie uczestniczenia, jest także sposobem na pozytywnie spędzony czas.

Przywileje te są narażone na zmniejszenie lub wyeliminowanie, kiedy człowiek pozostaje bez pracy lub też wykonuje pracę, której nie lubi, albo też zadań jest za dużo w ograniczonym czasie, lub przekraczają możliwości ich wykonania.

Syndromem współczesnych czasów jest wielość wyzwań, jakie stają przed człowiekiem, aby mógł on realizować życie w upragniony sposób, np. zawiązać i utrzymać rodzinę, zdobyć środki na jej utrzymanie, osiągać życiowe cele. Psychologowie zwracają uwagę na to, że ich klienci coraz częściej, wykonując pracę, zajmują się jednocześnie w sposób świadomy lub mimowolny układaniem spraw pozazawodowych - dotyczy to zwłaszcza przeżywania tego, w jaki sposób one się potoczą, lub tego, jak już się potoczyły (np. jak zapewnić opiekę choremu dziecku lub kiedy upływa termin zapłaty za zaległy prąd, rozmyślanie nad nieporozumieniem, jakie wyniknęło w rozmowie z małżonkiem, czy nad ostatnią kłótnią z dorastającą córką). Myślenie o sprawach i sytuacjach, które nas martwią, powoduje zbliżoną reakcję organizmu do tej, jaka towarzyszy rzeczywistemu stresowi w danej sytuacji (np. podwyższone ciśnienie krwi, wzmożone bicie serca - heart rate variability HRV).

Nawet jeśli reakcja organizmu na chroniczny stres wydaje się być adaptacyjna, to staje się on patogeniczny. Kiedy zatem energia do obrony jest aktywowana stale i nie jest oszczędzana, kiedy mobilizacji towarzyszy wzmożone napięcie mięśniowe, które naszym przodkom pomagało w ucieczce - współczesnemu człowiekowi zagraża ono w sposób bezpośredni, prowadząc do chronicznego zmęczenia, do atrofii mięśni i zaburzeń w obrębie układów krążenia, mięśniowo-szkieletowego, immunologicznego i innych. Łatwiej nam zareagować, kiedy stres jest realny i dotyczy bieżącego wydarzenia, niż kiedy pozostaje w sferze naszych zmartwień i ruminacji dotyczących przyszłości lub analizy wydarzeń przeszłych.

Praca siedząca przy komputerze i przemieszczanie się pojazdami powodują, że napięcie doświadczane każdego dnia kumuluje się w mięśniach - początkowo w sposób niezauważalny. Jeśli dodatkowo przyjmujemy nieprawidłową pozycję (zakładanie nogi na nogę podczas siedzenia, garbienie się, nieprawidłowe obciążanie stóp podczas chodzenia, w tym zwłaszcza przedłużony wysiłek dla oczu i palców), ból zaczyna być odczuwalny w określonych częściach ciała już po krótkim czasie. Początkowo może pojawiać się na krótko w karku lub odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa, tak aby po czasie utrudniać nam codzienne życie i wykonywanie pracy. Problem zostaje zauważony i analizowany, kiedy ból uniemożliwia człowiekowi swobodne poruszanie się, efektywną pracę, sen i wypoczynek.

Psychiczne obciążenia stresowe przejawiają się stanami obniżonej sprawności psychicznej i umysłowej. Często prowadzić mogą do poczucia wypalenia, depresji, zaburzeń lękowych, emocjonalnych huśtawek, a także w najgorszych przypadkach skutkować próbami samobójczymi.

Co dla ciała, a co dla umysłu?

 Aktywność fizyczna i zdrowie psychiczne

Jak wiadomo, dobre samopoczucie psychiczne oraz efektywne radzenie sobie ze stresem wiąże się z uprawianiem aktywności fizycznej. Osoby, które są aktywne fizycznie, lepiej i szybciej odreagowują i redukują stres. Regularny ruch i zmęczenie fizyczne pod wpływem wykonywanych ćwiczeń wpływa zwrotnie na lepsze funkcjonowanie psychiczne. Potwierdzają to badania lekarzy i psychologów, którzy wieloma wynikami badań udowodnili, że aktywność fizyczna ochrania nas, jako czynnik dodatkowy - na przykład - przed depresją.

Dzieje się to za pośrednictwem co najmniej dwóch mechanizmów:

• Po pierwsze - wysiłek fizyczny stymuluje wydzielanie hormonów poprawiających samopoczucie człowieka. Regularne uprawianie sportu lub ćwiczenia wraz z odpowiednią dietą powodują wzrost naszej sprawności i atrakcyjności fizycznej, co z kolei wpływa na poczucie zadowolenia i pewności siebie.
• Po drugie - ruch fizyczny wzmacnia system kostno-mięśniowy, immunologiczny i poprawia krążenie, wzmacnia zatem nasze ciało i zdrowie.
   

Pomoc psychologiczna i psychoterapia

Psychologiczne konsultacje i psychoterapia pełnią ważną funkcję w procesie radzenia sobie z problemami emocjonalnymi, a zwłaszcza w trakcie uczenia się tego, jak odreagowywać stres. Pomimo rozbudowanej oferty psychoterapii i pomocy psychologicznej, wielu pacjentów liczy na to, że z trudnymi sytuacjami w ich życiu poradzą sobie sami. W efekcie problemy emocjonalne przeradzają się w zaburzenia zdrowia psychicznego lub w psychosomatyczne, a także skutkują chorobami ciała. Kiedy pacjenci uzmysłowią sobie, że główną przyczyną ich bólu i niedomagania fizycznego są problemy natury psychicznej, korzystają najpierw z pomocy fizjoterapeuty, aby na początek poradzić sobie z przeszkadzającym im w codziennym funkcjonowaniu bólem fizycznym. Nieliczni z nich pójdą po pomoc do psychoterapeuty - chociaż w ten sposób mogą poradzić sobie zarówno ze skutkiem, jak i z przyczyną bólu i tego fizycznego, i psychicznego, a także zapobiec jego powstawaniu w przyszłości.

Fizjoterapeuta i psychologia

Pomoc fizjoterapeuty pomaga klientowi poradzić sobie z bólem i z dysfunkcjami już w przeciągu kilku pierwszych wizyt. Fizjoterapia jest jednym z głównych zawodów medycznych mających na celu pomoc pacjentowi w powrocie do czynnego udziału w codziennym życiu. Zadanie fizjoterapeuty staje się trudniejsze, gdy oczekiwania pacjentów są wyraźnie niższe niż fizjoterapeuty, a także wówczas, gdy pacjenci interpretują wszystkie swoje objawy i trudności jako chorobę lub patologię i nie rozumieją swojego udziału w zdrowieniu. Wyniki badań pokazują, że fizjoterapeuci opierający się w swej pracy bardziej na psychologicznych modelach niż na „intuicji psychologicznej” mogą te luki likwidować i skuteczniej pomagać pacjentom oraz zapewniać im możliwości zmiany i poprawę funkcji.

Element leczenia psychologicznego pacjentów zgłaszających się do fizjoterapeutów jest coraz częściej uznawany za integralną część nauczania w obszarze fizjoterapii i określony przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jako immanentny.

 Skuteczny fizjoterapeuta to taki, który posiadł i umiejętnie wykorzystuje wiedzę z obszaru psychologii do wzmacniania motywacji pacjenta do wyzdrowienia.

Fizjoterapia dla ciała i duszy

Większość obecnych podejść w medycynie i psychoterapii to podejścia holistyczne, których zwolennicy stoją na stanowisku, że terapia jest skuteczna, a jej rezultaty długoterminowe, jeśli uwzględnia ona silny związek psychiki i ciała. U wielu pacjentów z dolegliwościami w sferze emocji, na przykład - z nasilonymi objawami stresu, depresją lub wysokim poziomem lęku, stwierdzano przed rehabilitacją niską tolerancję wysiłku fizycznego i bardzo często akceptację choroby i jej ograniczeń zamiast motywacji do zmiany i leczenia.

Skuteczność fizjoterapii związana jest z wiekiem i stanem funkcjonalnym pacjenta. Ryzyko niepowodzenia fizjoterapii stwierdzono u osób z poważnymi zaburzeniami poznawczymi oraz z nasilonymi objawami depresji. Istotą podjętej pracy fizjoterapeutycznej jest opracowanie algorytmu umożliwiającego ocenę efektów fizjoterapii w danym przypadku.

 
 Zabiegi magnetoterapii w terapii syndromów stresu

Człowiek jest istotą społeczną, ale też fizyczną - i na jego funkcjonowanie psychiczne mają wpływ czynniki fizyczne otoczenia, takie jak pola magnetyczne, częstotliwości fal. Zabiegi magnetoterapii wykorzystywane są szeroko w fizykoterapii. Dowiedziono, że odpowiednie stymulowanie różnych części ciała wpływa nie tylko relaksująco, ale i leczniczo na pacjentów z dolegliwościami psychosomatycznymi. Charakterystyczną cechą pola magnetycznego jest przenikanie przez wszystkie struktury ustroju. Ta właściwość odróżnia pole magnetyczne od innych postaci energii, które ulegają pochłanianiu tylko do pewnej głębokości tkanek.

Dobór właściwych warunków zabiegu magnetoterapeutycznego opiera się na trzech parametrach:

• czas trwania zabiegu,
• natężenie pola magnetycznego,
• częstotliwość i charakter zmian pola magnetycznego.

Impulsowe pole magnetyczne o częstotliwości od 1 do 5 H stosuje się w stanach ostrych, w podostrych 5 do 20 Hz, a w stanach przewlekłych 20 do 50 Hz. Dobór właściwej częstotliwości ma podstawowe znaczenie. Kształt impulsów może być różny, o przebiegu prostokątnym, trójkątnym, trapezowym lub sinusoidalnym.

Zabieg stosowany nawet przez bardzo długi czas nie powoduje niekorzystnych następstw. Czas poddawania pacjenta jednorazowemu zabiegowi może być różny - od 5 do 30 min. Zwykle nie przekracza on 60 min. Seria obejmuje od 5 do 15 zabiegów.

Coraz więcej wyników badań dotyczy leczniczego wykorzystania wolnozmiennych pól magnetycznych, a zwłaszcza wpływu słabych pól magnetycznych na najbardziej rozpowszechnione schorzenia układu nerwowego. 

Wyniki uzyskane w po trzech miesiącach od zakończenia cyklu terapeutycznego potwierdziły stabilność efektu leczniczego u większości pacjentów (80%).

Otoczenie, w którym funkcjonujemy na co dzień, może przyczyniać się do nasilenia odczuwanego zmęczenia i stresu. Badania wskazują, że przez sieci zasilania energetycznego domowych urządzeń elektrycznych jest stale wytwarzane pole elektromagnetyczne o częstotliwości 60 Hz w Stanach Zjednoczonych i 50 Hz w Polsce. Mogą być one powodem do odczuwania pewnych objawów, określanych jako „niezdiagnozowana” przyczyna. U osób przebywających przez wiele godzin pod wpływem pola elektromagnetycznego (np. w pomieszczeniu wypełnionym przez sprzęty biurowe i telefony komórkowe) może zwiększać się ryzyko występowania infekcji i odczuwania stresu w długim czasie. Wielu terapeutów proponujących naturalne terapie zaleca, aby „przywracać” naturalny stan energetyczny organizmu poprzez kontakt gołych stóp z podłożem i właściwy przepływ elektronów (uziemienie). Zauważamy, że nawet jeśli nie dolegają nam żadne problemy zdrowotne, to wiele osób odczuwa naturalną przyjemność z chodzenia boso po trawie czy piasku na plaży. Ziemia (zwłaszcza mokra) jest bogata w wolne elektrony, czyli jest dobrym przewodnikiem prądu.

Zauważono także, że aktywność fizyczna stymulowana technikami fizykoterapii i rehabilitacji może przyczyniać się do wzrostu samooceny i poczucia przynależności osoby do grupy.

Techniki relaksacyjne i oddechowe w walce ze stresem

Technik relaksacyjnych, które wpływają na zredukowanie wpływu stresu na organizm, jest wiele. Obejmują one szereg praktyk, do których należą m.in.:

• progresywna relaksacja,
• kierowanie wyobrażeniami,
• biofeedback,
• autohipnoza,
• głębsze ćwiczenia oddechowe.

Cel jest podobny we wszystkich tych technikach: wytworzenie naturalnego stanu relaksacji organizmu, w którym zwalnia się oddech, obniża ciśnienie krwi oraz następuje poprawa samopoczucia.

MEDYTACJA - wszelkie praktyki, które obejmują medytację z określonym ruchem, takie jak joga i tai chi, są także technikami promującymi relaks. W radzeniu sobie ze stresem pomagają także spokojne ćwiczenia, którym towarzyszą głębokie oddechy, skupianie myśli na miłych i spokojnych wydarzeniach oraz na przyjaznych miejscach, rozciąganie i rozluźnianie mięśni, oddychanie przeponowe, powolne skręty głowy oraz tułowia i wyciąganie rąk do góry.

RYTM ODDECHU - badacze z Northwestern University wykazali, że w danej sytuacji zagrożenia szybciej poradzimy sobie z nią, oddychając przez nos i czyniąc to w szybszym tempie. Okazuje się bowiem, że oddychanie to nie wyłącznie dostarczanie tlenu, ale przede wszystkim rytm - i to właśnie rytm oddechu tworzy elektryczną aktywność w mózgu, która daje możliwość dokonywania oceny emocjonalnej oraz przywoływania zapisów pamięci. W ten sposób, dokonując wdechu nosem, jesteśmy w stanie szybciej zidentyfikować określony obraz lub sytuację i ocenić, czy są one zagrożeniem. Wyniki tych i podobnych im badań pokazują, jak istotna jest funkcja oddechu w rozpoznawaniu zagrożeń, a następnie w odreagowaniu stresu (pełne wyniki badań opublikowano w ostatnim grudniowym wydaniu Journal of Neuroscience, ich autorem jest profesor neurologii Jay Gottfried).

MASAŻ - to określenie jest stosowane do różnych technik budujących lub odbudowujących mięśnie i tkanki miękkie ciała, które obejmują stosowanie stałego lub zmiennego nacisku, drgań, kołysań, tarcia, ugniatania i kompresji przy wykorzystaniu pracy rąk. Terapia masażem jest znana od II wieku p.n.e. i od tego czasu opracowano wiele różnych podejść i gałęzi, takich jak:

• masaż szwedzki,
• shiatsu,
• refleksologia,
• rolfing terapii czaszkowo-krzyżowej.

KRIOTERAPIA OGÓLNA - polega na poddaniu całego ciała działaniu bardzo niskich temperatur w zamkniętej komorze (temperatura od −160°C do −100 °C). Czas poddawania zimnym temperaturom trwa około 1-3 min, więc ten typ krioterapii w żaden sposób nie niszczy tkanek. Jest on nazywany kriostymulacją, ponieważ jego celem jest dostarczenie organizmowi stresu fizjologicznego, który pobudza organizm do regeneracji. Stosowanie temperatury niższej od strefy komfortu uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji cieplnej ustroju, które mają za zadanie zapobieżenie zmniejszeniu utraty ciepła. Skurcz naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej przemieszcza krew do głębiej położonych tkanek kończyn, tym samym zwiększa przepływ krwi przez duże tętnice i żyły. Pod wpływem zimna zachodzi aktywacja układu adrenergicznego oraz następuje w tych warunkach zwiększenie przemiany materii, mające na celu wyrównanie utraty ciepła.

SAUNA - termoregulacja organizmu, jaka występuje podczas wysiłków fizycznych, powoduje zwiększenie się ilości ciepła powstającego w organizmie, rozszerzają się naczynia krwionośne skóry - zwiększa się przepływ skórny - wzrasta temperatura skóry, a w efekcie zmniejsza się objętość wyrzutowa serca (SV). Efekt termoregulacji zostaje uzyskany także przy korzystaniu z sauny. Istnieje przekonanie, że korzystanie z sauny można porównać z niewielkim wysiłkiem fizycznym. Obciążenie pracą wynosi wówczas około 60 W, natomiast zużycie tlenu jest o 20% wyższe. Zabieg w saunie może być mniej obciążający niż szybki spacer lub wchodzenie po schodach. Istnieją doniesienia naukowe wskazujące, że zabiegi w saunie mogą wiązać się z poprawą zdrowia dla osób w depresji i cierpiących na choroby krążeniowo-oddechowe oraz układu mięśniowo-szkieletowego. Odnotowano, że sauna wpływa na zmniejszenie pobudliwości układu nerwowego, co wpływa na zwiększenie potrzeby snu i jego głębokość, daje odczucie odświeżenia i relaksu.

Nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie stresu, jednak można nauczyć się z nim radzić i ograniczać jego wpływ na nasze życie. O skuteczności stylów radzenia sobie decydują zarówno aspekty sytuacyjne i systemowe (np. jak bliskie jest niebezpieczeństwo, jaki jest stopień zagrożenia i na ile jest ono stałe, na ile niejasna jest sytuacja, jak działają sieć i system wsparcia społecznego), jak i indywidualne (np. osobiste wartości, kompetencje społeczne, dojrzałość emocjonalna, indywidualne doświadczenia, poczucie samoskuteczności, prężność psychiczna). Konstelacja czynników systemowych, sytuacyjnych i indywidualnych wpływa na to, jakie strategie radzenia sobie są możliwe do podjęcia i skuteczne.

Niemniej jednak relaksacja jest formą umiejętności, której trzeba po prostu się nauczyć. Większość osób nie potrafi się relaksować. Psychologowie i fizjoterapeuci odnotowują w wynikach badań, że stosując odpowiednie techniki relaksacyjne, możemy zredukować poziom wpływu stresu nawet o połowę.

Ćwiczenia relaksacyjne są zwykle proste w wykonaniu i są jednym z najlepszych sposobów na stres. Warto spróbować nauczyć się kilku ulubionych technik relaksacji, ponieważ człowiekowi rozluźnionemu, zrelaksowanemu i szczęśliwemu łatwiej jest sprostać codziennym wyzwaniom.