W skład układu nerwowego człowieka wchodzi układ somatyczny i autonomiczny. Omawiany układ współczulny, nazywany również układem sympatycznym lub pobudzającym, jest jedną z dwóch części autonomicznego układu nerwowego. Jego najważniejsze ośrodki zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym. Układ współczulny odpowiedzialny jest za pełnienie wielu funkcji w organizmie człowieka i co istotne, wiele z tych funkcji działa na poziomie nieświadomym, których nie kontrolujemy. To właśnie pod jego działaniem jednostka jest zdolna do podjęcia ucieczki lub reakcji w wyniku niebezpieczeństwa. Nie bez powodu więc naukowcy porównują czynność układu współczulnego do walki o przetrwanie w prehistorycznych dziejach. Współcześnie, gdy w większości krajów ucieczka, walka o istnienie i terytorium nie stanowią codzienności, układ współczulny aktywuje się głównie w czasie wykonywania dużego (nadmiernego) wysiłku fizycznego lub w sytuacjach stresowych.
Struktura i schemat działania układu współczulnego
Układ współczulny obejmuje między innymi takie nerwy jak: piersiowe, sercowe, krzyżowe i lędźwiowe. Dodatkowo do układu współczulnego wchodzi splot sercowy, trzewny, przełykowy, tętniczo - szyjny i podbrzuszny (dolny i górny). Do systemu układu współczulnego wlicza się również sieć nerwów trzewnych i rdzeń nadnerczy. Neurony układu współczulnego umiejscowione są między odcinkiem szyjnym kręgosłupa a lędźwiowym. Zdecydowanie najważniejszą częścią tego układu jest pień współczulny złożony ze zwojów współczulnych złączonych z gałęziami nerwowymi, które przebiegają pomiędzy układem. Pień współczulny znajduje się po obu stronach kręgosłupa. Wspomniane wyżej zwoje pnia współczulnego nie są jednakowe u wszystkich organizmów ludzkich. Różnią się nie tylko kształtem i rozmiarem, ale również liczbą (przeciętnie 21 – 25).
Najważniejsze funkcje i reakcje wywołane poprzez działanie układu współczulnego
Mobilizacja organizmu do natychmiastowej reakcji i działania. Tak najogólniej możemy podsumować jedną z najważniejszych funkcji układu współczulnego w organizmie ludzkim. Jest on więc odpowiedzialny za pobudzenie i podjęcie aktywności najczęściej w sytuacjach stresowych, jako odpowiedź na bodźce z otoczenia.
Czynności występujące na skutek działania układu współczulnego:
- rozszerzone lub zwężone źrenice,
- przyśpieszenie akcji serca,
- potliwość,
- wzrost poziomu glukozy we krwi,
- rozkurczanie lub zwężanie oskrzeli,
- przyspieszenie oddechu (oddech niemiarowy),
- wzrost kurczliwości serca,
- zwężenie naczyń krwionośnych (wzrost ciśnienia tętniczego krwi) lub rozszerzenie naczyń krwionośnych (spadek ciśnienia tętniczego we krwi),
- nadmiar lub niedobór śliny w ustach,
- rozszerzanie lub kurczenie się mięśni pęcherza moczowego i dróg moczowych,
- hamowanie wydzielania przez trzustkę insuliny,
- zwiększenie rozkładu glikogenu do glukozy,
- wzrost wydzielania hormonów,
- wzmożony rozkład tłuszczu w organizmie,
- blokowanie prawidłowego dopływu krwi do jelit.
Możliwe dolegliwości w wyniku nadmiernego, długotrwałego pobudzania układu współczulnego:
- zaburzenia czynności seksualnych (impotencja),
- insulinooporność,
- zaburzenia psychiczne (nerwica, ataki paniki),
- nadmierne oddychanie, duszności, przewlekłe bóle w klatce piersiowej,
- hipotensja ortostatyczna,
- zaburzenia wydzielania potu,
- problemy z załatwianiem potrzeb fizjologicznych (nietrzymanie moczu, zahamowanie wydalania moczu, zaparcia),
- suchość w ustach,
- osłabnięcia i omdlenia,
- senność, zmęczenie,
- nadciśnienie tętnicze,
- arytmia serca,
- wrzody żołądka,
- choroba wieńcowa,
- choroby autoimmunologiczne (łysienie, wysypka, rumień).
Układ współczulny a stres
Automatyczna reakcja układu współczulnego na niebezpieczeństwo i atak wroga (np. dzikie zwierzęta) współcześnie została zastąpiona stresującym spotkaniem z szefem, trudnym egzaminem, rozmową o pracę, wystąpieniami publicznymi, zwolnieniem z pracy, czy też jazdą na zakorkowanych ulicach w godzinach szczytu. Jakie są więc różnice między reakcją wywoływaną w organizmie osobnika żyjącego w dawnych dziejach, a współczesnego człowieka?
Moment zagrożenia – stres – reakcje fizyczne (przyśpieszenie tętna, zwiększenie objętości oddechowej, rozszerzenie źrenic, zwiększenie krzepliwości krwi) – powrót do normy.
Tak wyglądała ,,reakcja walki’ lub ,,reakcja na ostry stres’’, powstająca na skutek pobudzenia współczulnego układu nerwowego u człowieka prehistorycznego. Obecnie społeczeństwo i funkcjonowanie w środowisku zmieniają się w niewyobrażalnym tempie, co często przewyższa możliwości adaptacyjne jednostki. Oczywiście odpowiedź układu współczulnego na stres jest taka sama, jak tysiące lat temu, ale istnieją zauważalne różnice w tej kwestii:
- Brak rozładowania fizycznego w wyniku zagrożenia lub sytuacji stresowej.
- Długotrwałe odczuwanie napięcia i stresu (stres chroniczny).
- Nadmierne stymulowanie układu współczulnego (pobudzającego) i jego dominacja nad układem przywspółczulnym (hamującym).
Zrównoważenie i prawidłowe współdziałanie między układem współczulnym a przeciwstawnym mu układem przywspółczulnym to podstawa prawidłowego funkcjonowania i dobrego samopoczucia. Właściwa praca obu tych układów pozwala na szybką regenerację organizmu na skutek przeżytej sytuacji stresowej lub zagrożenia. Z kolei zaburzenie tej równowagi na skutek długotrwałego stresu prowadzi do znacznego pogorszenia się stanu psychofizycznego człowieka (upośledzenia codziennego funkcjonowania), a także możliwości wystąpienia wymienionych wyżej poważnych problemów zdrowotnych.
Czy zatem istnieje niezawodny sposób na utrzymanie wewnętrznej harmonii i prawidłowe funkcjonowanie całego autonomicznego układu nerwowego? Odcięcie się od bodźców stresowych to oczywiście najlepsze rozwiązanie. Jednak sytuacje życiowe i codzienne wyzwania, przed którymi stają ludzie często uniemożliwiają uniknięcie stresu. Warto więc zwrócić uwagę na inną zależność. Układ współczulny to ulubieniec dnia, a układ przywspółczulny, to nocny marek. Zadbanie o ,,zdrowy sen’’, a więc odpowiednią jego ilość i jakość to właściwy kierunek i dopuszczenie do działania układu przywspółczulnego (hamującego). Dodatkowo zmiana nawyków żywieniowych, zbilansowana dieta, aktywność fizyczna (umiarkowana, skupiona na rozciąganiu), a także relaksacja (np. joga) wprowadzona do codziennych rytuałów zminimalizują negatywne skutki działania stresu i umożliwią powrót do normalnego funkcjonowania organizmu.
