Zaburzenia lękowe u dzieci

Lęk kojarzy się z negatywnymi doświadczeniami i nieprzyjemnym uczuciem. Jednak samo przeżywanie lęków o różnym podłożu jest jednym z naturalnych stanów wpisanych w rozwój każdego człowieka. Większość tych doświadczeń emocjonalnych powiązanych z obawą przed konfrontacją z nową sytuacją zanika wraz z rozwojem poznawczym dziecka. Jeśli jednak lęk trwa nieproporcjonalnie długo w stosunku do bodźca, który go wywołuje, jest wyraźnie nasilony i wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie dziecka, wówczas może świadczyć o zaburzeniu psychicznym. Zobacz, jak rozpoznać zaburzenia lękowe u dzieci i gdzie szukać przyczyn takiego stanu?

W tym artykule:

1. Co to jest lęk i czy zawsze jest wrogiem dziecka?
2. Kiedy mówimy o zaburzeniach lękowych u dzieci?
3. Stany lękowe u dzieci – objawy i rodzaje.
4. Zaburzenia lękowe u dzieci – przyczyny.
5. Diagnoza i terapia zaburzeń lękowych u dzieci.

CO TO JEST LĘK I CZY ZAWSZE JEST WROGIEM DZIECKA?

Lęk, choć naturalny to nieprzyjemny nastrój, w którym dominującą cechą jest odczuwanie silnego zagrożenia, stresu i obaw przed niedostrzegalnym źródłem (obiektem). Jest to więc niejasny stan emocjonalny powiązany z przewidywaniem nadchodzącego niebezpieczeństwa. To proces wewnętrzny. Niepokój wywołuje już sama myśl o kontakcie z bodźcem, a nie bezpośredni z nim kontakt, zagrożenie i ból. Przeżywanie tego nastroju motywuje do podejmowania reakcji unikania sytuacji mogących spotęgować uczucie lęku. Bardzo ważne jest zrozumienie różnicy między strachem a lękiem. Strach pojawia się na skutek wystąpienia konkretnego zagrożenia. Lęk natomiast to nieokreślony niepokój wewnętrzny, który pojawia się bez bodźca (np. lęk przed wystąpieniami publicznymi).

Czy lęk zawsze jest niekorzystny? Czy to na pewno zawsze zły stan emocjonalny, który źle wpływa na funkcjonowanie człowieka? Jeśli sięgniemy do nauki i badań to szybko zrozumiemy, że to właśnie niepokój, obawy i lęki wywołują u człowieka odruch hamowania i poszukiwania bezpiecznych rozwiązań. Można powiedzieć, że jest to swego rodzaju drogowskaz i ostrzeżenie, dzięki któremu myślimy racjonalnie. Przykładowo, lęk przed wypadkiem sprawia, że redukujemy prędkość na autostradzie. Obawy przed niezdanym egzaminem i związanymi z tym konsekwencjami motywują do działania i pracy, a lęk przed upadkiem z wysokości w górach sprawia, że kupujemy odpowiedni sprzęt górski i decydujemy się na bezpieczne trasy podczas wspinaczki. O tym właśnie mówi prawo Yerkesa-Dodsona. Dwóch wybitnych psychologów udowodniło, że zbyt intensywny i długotrwały lęk paraliżuje zachowanie człowieka, ale krótkotrwałe stany lękowe o umiarkowanym natężeniu działają motywująco.

KIEDY MÓWIMY O ZABURZENIACH LĘKOWYCH U DZIECI?

Statystyki są nieubłagane i trudne do zaakceptowania, szczególnie jeśli dotyczą problemów i chorób dotykających najmłodszych w społeczeństwie. Jednak to właśnie liczby najlepiej obrazują skalę problemu i potęgują czujność u opiekunów dzieci. Ostatnie lata były trudne dla każdego z nas. Zaburzone poczucie bezpieczeństwa rodziny, izolacja, ograniczenie kontaktów towarzyskich do minimum oraz przejście na nauczanie w trybie zdalnym. Wszystkie te czynniki bez wątpienia wpłynęły na stan psychiczny młodego pokolenia. Według statystyk stany lękowe i fobie mogą dotykać aż milion dzieci w Polce. Niestety skala tego problemu z roku na rok rośnie.

Wbrew pozorom nie jest to łatwe do zauważenia zaburzenie. Rodzicom często trudno rozpoznać, czy nawracające u dziecka lęki pełnią naturalną funkcję psychofizjologiczną, czy też są dużym zagrożeniem dla potomka. Jak odróżnić niepokój od lęku? Aby uniknąć błędnej interpretacji rozwoju dziecka warto poszerzyć wiedzę z tego zakresu i poznać typowe objawy dla omawianego zaburzenia.

STANY LĘKOWE U DZIECI – OBJAWY I RODZAJE

O lęku jako zjawisku patologicznym możemy mówić, gdy u dziecka występuje korelacja objawów fizycznych, psychicznych i poznawczych o różnym stopniu nasilenia. Charakterystyczne objawy zaburzeń lękowych u dzieci to:

• nasilone, długo trwające i często nawracające stany lękowe nieproporcjonalne do bodźca (okoliczności);
• lęki i fobie, które są wywoływane neutralnymi bodźcami, przy czym bodźce te najczęściej nie stanowią zagrożenia w codziennym życiu (np. lęk uogólniony, fobia społeczna z towarzyszącym jej mutyzmem wybiórczym, lęk separacyjny, fobia szkolna);
• nieadekwatna reakcja emocjonalna na daną sytuację;
• natrętne myśli;
• trudny do uzasadnienia niepokój charakteryzujący się dużą uporczywością;
• problemy z koncentracją i skupieniem oraz kłopoty z pamięcią;
• poczucie utraty kontroli nad emocjami z towarzyszącymi mu objawami somatycznymi (np. ból i zawroty głowy, trudności ze złapaniem oddechu, duszności, bóle brzucha, biegunki, mdłości i wymioty, pocenie się, drżenie rąk lub całego ciała, zaburzenia mowy, nieregularne bicie serca, ucisk w gardle, odrętwienie, uderzenia gorąca);
• problemy ze snem (koszmary senne, bezsenność, moczenie mimowolne);
• zaburzenia codziennego funkcjonowania (np. lęk przed wejściem do klasy, lęk przed rozmową z innymi, lęk przed byciem w centrum uwagi);
• czynności natrętne (kompulsje), tiki, obgryzanie paznokci, ssanie kciuka;
• zaburzenia łaknienia (np. brak apetytu);
• widoczne zmiany w zachowaniu dziecka (np. wybuchy agresji);
• wyraźny zanik przeżywania i okazywania radości i zadowolenia, apatia, wycofanie i brak chęci do podejmowania działań;
• poczucie osamotnienia, braku zrozumienia i poczucie utraty bezpieczeństwa.

Ważne!

ZABURZENIA LĘKOWE U DZIECI – PRZYCZYNY

Szukając przyczyn patologicznych lęków u dzieci, należy wziąć pod uwagę zarówno czynniki biologiczne i genetyczne, jak i środowiskowe. Wśród najczęściej występujących przyczyn możemy wymienić:

• zaburzoną równowagę neuroprzekaźników w mózgu;
• nieprawidłową budowę anatomiczną mózgu;
• zaburzenia lękowe, fobie i inne zaburzenia psychiczne u rodzica dziecka;
• naśladownictwo i przejmowanie niewłaściwych wzorców lękowych od opiekunów;
• silne działanie czynników stresogennych;
• nieprawidłowe (destrukcyjne) metody wychowawcze i brak poczucia bezpieczeństwa ze strony rodziców;
• doświadczanie przemocy domowej i/lub szkolnej (np. ze strony rówieśników);
• uzależnienia opiekunów;
• traumatyczne doświadczenia (np. molestowanie seksualne, choroba i/lub śmierć rodzica);
• nagłe, istotne zmiany w życiu dziecka (np. przeprowadzka za granicę, zmiana szkoły, długi pobyt w szpitalu, rozpoczęcie edukacji przedszkolnej).

DIAGNOZA I TERAPIA ZABURZEŃ LĘKOWYCH U DZIECI

Diagnoza zaburzeń lękowych u dzieci w wieku przedszkolnym lub szkolnym oparta jest głównie na działaniu psychoterapeutycznym lub psychologicznym. Niestety zaburzenia lękowe u dzieci doskonale maskują się pod postacią chorób somatycznych. Oznacza to, że zanim rodzic zgłosi się z dzieckiem do właściwego specjalisty, bardzo często w pierwszej kolejności kieruje swoje kroki do lekarza rodzinnego. Wówczas diagnoza stawiana jest jedynie na podstawie wyników podstawowych badań laboratoryjnych i zgłoszonych dolegliwości fizycznych (np. bólu brzucha).

Terapia dzieci z zaburzeniami lękowymi w połączeniu z farmakoterapią to bez wątpienia najlepszy kierunek działań. Dojście do prawdziwych przyczyn powstania zaburzenia to jeden z ważniejszych elementów spotkań ze specjalistą. Nie jest to proces krótkotrwały, a spotkania wymagają zaangażowania każdej ze stron (również opiekunów dziecka). Przy wykorzystaniu odpowiednich metod, dostosowanych do wieku i rozwoju dziecka (np. bajkoterapii) psychoterapeuta wspólnie z małym pacjentem wypracowuje indywidualne metody radzenia sobie z lękiem. Jest to skuteczny sposób na uporanie się z uporczywym lękiem i zmniejszenie ryzyka nawrotów.

Źródła:

• Southern Health & Social Care Trust, ,,Nieśmiałość i fobia społeczna’’, Poradnik samopomocy, dostęp 01.11.2021
• Rapee, A. Wignall, S. Spence, H. Lyneham, V. Cobham ,,Lęk u dzieci. Poradnik z ćwiczeniami’’, Psyche/Soma, 2017.
• C. Kendall, K.A. Hedtke ,,Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci’’, Podręcznik terapeuty. Program "Zaradny Kot", Wydawnictwo GWP, 2018