Interwencja kryzysowa w sytuacji przemocy wobec osób starszych

Chcesz lepiej poznać ten temat? Zapraszamy na XIX OGÓLNOPOLSKI KONGRES PEDAGOGÓW I PSYCHOLOGÓW SZKOLNYCH!

Action on Elder Abuse (1995) proponuje definicję przemocy używaną przez WHO i INPEA, zgodnie z którą poprzez przemoc wobec osoby starszej rozumie się pojedynczy lub powtarzalny akt lub brak stosownych działań występujący w każdej relacji, w której oczekuje się zaufania, powodujący szkodę lub cierpienie osoby starszej. Mazur wskazuje ponadto, że przemoc jest zespołem zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, którego celem jest zniewolenie ofiary, dominację jej autonomii i podporządkowanie jej osoby żądaniom i potrzebom sprawcy (Makara-Studzińska, Sosnowska, 2012). Wagner i Wiśniewska-Śliwińska (2017) wskazują, że najczęściej osobą krzywdzącą seniora jest opiekun należący do rodziny, w dalszej kolejności opiekun rekrutujący się spoza bliskiego otoczenia seniora. Badania przeprowadzone w Krakowie w okresie 2001–2003 ujawniły, że 76% kobiet w wieku senioralnym, doświadczających przemocy jest krzywdzona przez osoby z rodzinnego otoczenia (głównie przez partnera). Inne badania przeprowadzone w latach 90. XX w. przez Małgorzatę Halicką wskazały, że najczęstszą formą przemocy stosowaną wobec osób starszych ze strony rodziny są izolacja oraz zaniedbanie. Wyniki badań zrealizowanych w 2014 r. w województwie opolskim wskazały, że przemoc wobec osób starszych najczęściej była stosowana przez osoby obce, a w drugiej kolejności przez członków rodziny, najczęściej dorosłego syna/córkę, wnuki.

Doświadczanie przemocy

Przemoc nie jest zjawiskiem rzadkim. Dotyka osób w różnym wieku, o różnym poziomie wykształcenia, stanie zdrowia czy poziomie materialnym. Przemoc posiada cykliczny charakter, co oznacza, że jedną z jej cech jest powtarzalność warunkowana mechanizmami i cechami relacji interpersonalnej między osobą krzywdzoną a osobą stosującą przemoc w rodzinie. Dlatego też, aby przerwać przemoc, konieczna jest interwencja z zewnątrz takiej przemocowej relacji.

Agresja opiekuna osoby starszej może być powodowana frustracją z powodu przemęczenia obowiązkami związanymi z długotrwałą, absorbującą i nierzadko realizowaną samotnie opieką nad seniorem. Dopuszczanie się przez członka rodziny przemocy wobec osoby starszej, a zatem zależnej, słabszej może wynikać również z zaburzenia osobowości opiekuna i/lub z jego uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Niewłaściwe zachowania ze strony opiekuna lub też częste stany depresyjne osoby doświadczającej przemocy stanowią realną przeszkodę w ułożeniu prawidłowych relacji między opiekującym i opiekowanym. Sytuację tę utrudnia fakt, że osoba starsza może występować w roli nie tylko ofiary, ale i sprawcy przemocy. Taka sytuacja ma miejsce, kiedy osoba zależna w przeszłości stosowała przemoc nad swoim aktualnym opiekunem, co stwarza sytuację ryzyka, szczególnie trudną dla obu stron.

Okres starości jest etapem szczególnej wrażliwości i kruchości dla wielu osób z powodu pogarszającego się poziomu funkcjonowania ich kondycji psychofizycznej. Osoby starsze doświadczają niezaradności, cierpią z powodu wielu schorzeń, wymagają opieki, na którą nie składają się jedynie zabiegi higieniczne i opiekuńcze, ale niejednokrotnie reorganizacja życia osobistego oraz przeorganizowanie funkcjonowania własnej rodziny, towarzyszenie osobie chorej, nierzadko samotne sprawowanie opieki nad osobą zależną w jej skomplikowanej sytuacji zdrowotnej (Weissbrot-Koziarska, 2020). Dlatego tak ważna jest sieć wsparcia społecznego, nie tylko w stosunku do osób zależnych, ale również dla ich opiekunów, w czym pomóc może szeroko rozumiana interwencja kryzysowa, uruchamiając szereg oddziaływań wpływających na funkcjonowanie osoby doświadczającej przemocy (Wagner, Wiśniewska-Śliwińska, 2017).

Studium przypadku

Klientka, lat 68, wdowa. Pani Janina nie wymaga stałej opieki, funkcjonuje samodzielnie, jest drobnej i delikatnej budowy ciała oraz niskiego wzrostu. Klientka podczas drugiego spotkania z psychologiem ujawniła, że syn, który mieszka z nią, nierzadko nadużywa alkoholu, wówczas zachowując się głośno, wszczyna awantury, przeszukuje rzeczy osobiste klientki w poszukiwaniu pieniędzy. Syn pracuje, jednak nie pomaga Pani Janinie w prowadzeniu gospodarstwa domowego i nie dokłada się do kosztów jego utrzymania. Syn klientki podkreśla, że matka ma tylko jego i od tego, czy będzie go dobrze traktowała, zależy jej przyszłość w okresie, kiedy stanie się od niego zależna. Pani Janina podała, że syn krzyczy na nią, zdarza się, że używa wobec niej inwektywów, obwiniając ją za jego zachowanie i stosunek do klientki. Podczas jednej z awantur zainterweniowała sąsiadka. Syn przekazał sąsiadce, że Pani Janina leczy się psychiatrycznie i miewa ataki agresji w stosunku do niego, ma urojenia i trudno jest się nią „opiekować”. Syn zagroził Pani Janinie, że jeśli będzie ona się „żaliła” sąsiadom, zrobi z niej wariatkę i „zgnije sama w domu starców”. Miesiąc wcześniej Pan Igor uderzył matkę, gdy ta zarzuciła mu, że ją „okrada”. Kobieta opiera obraz syna na przeszłości i pozytywnej relacji z nim. Trudno jej przyjąć, że prezentowane obecnie zachowania syna odpowiadają przemocy w rodzinie.

Konceptualizacja przypadku

W pierwszej kolejności zdefiniowano Pani Janinie w sposób jasny, czym jest przemoc w rodzinie i wskazano te informacje z jej narracji, które wskazują na ryzyko jej występowania. Z podawanych informacji wynika, że zachowania przemocowe wobec Pani Janiny eskalują, jednak nie zagrażają w momencie interwencji w sposób bezpośredni życiu kobiety. Nie zachodzi więc potrzeba jej natychmiastowego odizolowania od osoby stosującej przemoc.

Z klientką omówiono, czym jest przemoc, jakie są czynniki ryzyka jej występowania oraz cykl przemocy.

Omówiono sposoby Pani Janiny na dotychczasowe radzenie sobie z agresją syna. Podzielono je na te, które przynosiły rezultaty, oraz na te, które nie przynosiły zamierzonych celów lub mogły narażać klientkę na dalszą eskalację agresji ze strony syna (np. wdawanie się z nim w dyskusję, gdy znajdował się pod wpływem alkoholu, płacz w obecności syna).

Następnie pracowano z Panią Janiną nad poczuciem winy, jakie odczuwała z powodu „doniesienia na syna” oraz tego, że „nie wychowała go wystarczająco dobrze”. W tym celu omówiono granice realnego wpływu Pani Janiny na zachowanie i funkcjonowanie jej syna.

Opracowano z Panią Janiną indywidualny plan postępowania w sytuacji wystąpienia przemocy w rodzinie. Zaplanowano, jakie osoby ewentualnie można zaangażować w proces wspierania Pani Janiny.

W trakcie spotkań omawiano najczęściej występujące mity dotyczące przemocy. Wskazano klientce, które z cech stereotypowego myślenia i zniekształceń poznawczych stosuje klientka. Zaproponowano Pani Janinie udział w grupie wsparcia dla osób doświadczających przemocy, z czego skorzystała. Na spotkaniach z psychologiem Pani otrzymywała ulotki informacyjne i materiały edukacyjne dotyczące mechanizmów przemocowych, metod działania osób stosujących przemoc, współuzależnienia itp.

Pani Janina na spotkaniach z psychologiem relacjonowała na bieżąco trudności emocjonalne, wahania dotyczące podejmowanych przez nią decyzji. Pracowano głównie w obszarze poczucia winy, lęku przed zmianą, przekonań Pani Janiny na temat własnej zależności od syna i obawy przed pogorszeniem się poziomu jej kondycji psychofizycznej oraz zależności od osób, które mogłyby ją skrzywdzić. Ostatecznie Pani Janina zrealizowała 14 spotkań z psychologiem. Kontynuowała ona wsparcie, uczestnicząc w spotkaniach grupy wsparcia.

Etapy interwencji kryzysowej w sytuacji przemocy wobec seniora

Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie rekomenduje następujące zasady rozmowy z osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie, tożsame dla stosowania ich wobec krzywdzonych kobiet i mężczyzn:

1. Analizuj stosowaną przemoc pod względem:

• rodzajów przemocy (psychiczna, fizyczna, ekonomiczna, seksualna, zaniedbywanie);
• stopnia nasilenia stosowanej przemocy – czy życie osoby doświadczającej przemocy jest zagrożone i w jakim stopniu, zważając na realne możliwości osoby starszej, stopień jej zasobów, radzenia sobie, zależności od sprawcy. Przykładowo osoba z otępieniem może być bardziej narażona na przemoc, gdyż może nie pamiętać incydentów przemocowych lub relacjonowane przez nią informacje mogą wydawać się mało wiarygodne otoczeniu, z czego bezkarnie może korzystać osoba stosująca przemoc.
   

2. Oszacuj stopień nasilenia przemocy, aby w pierwszych działaniach zagwarantować bezpieczeństwo zdrowia i życia osoby krzywdzonej, przez zorganizowanie dla niej niezbędnej pomocy medycznej i natychmiastowego odseparowania od osoby stosującej przemoc – zapewnienie noclegu interwencyjnego, zgłoszenie sytuacji policji lub prokuraturze w celu zabezpieczenia seniora i jego możliwości powrotu do mieszkania bez obecności osoby stosującej przemoc. W tym celu bierzemy pod uwagę:

• pierwszy incydent przemocy,
• najpoważniejszy incydent,
• incydent z ostatniego czasu,
• częstotliwość,
• rodzaje przemocy, ich dynamika i nasilenie.
   

3. Oszacuj skutki stosowanej przemocy (być może będą potrzebne leki uspokajające, pozwalające na sen, jedzenie, redukujące poziom lęku).
4. Badaj sposoby radzenia sobie z doświadczeniem przemocy przez osobę krzywdzoną, dokonując oceny ich skuteczności oraz rezultatów. Które ze strategii będziemy wzmacniać pozytywnie? Z których warto zrezygnować, ukazując, że podtrzymują cykl przemocy, np. „chodzenie na palcach” wobec sprawcy, niezgłaszanie na zewnątrz relacji faktu bycia krzywdzonym itp.

Oceniaj rezultaty, dokonując systematycznej ewaluacji podejmowanych przez osobę krzywdzoną działań na rzecz przerwania przemocy: czy stosuje się ona do zasad omawianego z nią planu bezpieczeństwa? Co jest dla niej trudne, a co realizuje z powodzeniem według planu? Czy i jak zmienia się dynamika postrzegania przez osobę krzywdzoną relacji przemocowej i obrazu osoby stosującej przemoc? Czy osoba dokonała zgłoszenia z art. 207 k.k., czy współpracuje z pracownikiem socjalnym lub z innymi członkami grupy roboczej przeciwdziałającej przemocy w realizowanej w rodzinie procedurze „Niebieskiej Karty”?

W powyższym celu można dokonać z osobą krzywdzoną bilansu zysków i strat z podejmowanych przez nią działań i podobnie analizować pod kątem przewidywanych zysków i strat potencjalne możliwości. Przykładowo:

Osoba Krzywdzona: Powiem mu, że jak jeszcze raz rzuci czymś w moją stronę, to wezwę policję!
Psycholog: Czy mówiła Pani tak wcześniej i czy to zadziałało?
O.K.: Mówiłam, nie działało.
P: Co można zrobić inaczej?
O.K.: No chyba nic, tylko zadzwonić na tę policję.
P.: Co się wtedy może stać?
O.K.: Pewnie się zdenerwuje bardziej na mnie, nie wiem, może się wystraszy?
P.: Możliwe są obie reakcje, która jednak byłaby dla Pani ważniejsza?
O.K.: No, żeby przestał, żeby się wystraszył.
P.: W skali 1–10 na ile czuje się Pani gotowa, aby następnym razem zamiast straszyć syna, wykonać telefon na policję?

5. Stwórz indywidualny plan pomocy i wsparcia osoby krzywdzonej przemocą, w którym powinny zostać zawarte ważne numery telefonów do rodziny, osób zaufanych i do instytucji (np. nazwisko pracownika socjalnego czy dzielnicowego z danymi kontaktowymi), ponieważ osoba w reakcji zaskoczenia, lęku może nie pamiętać danych kontaktowych osób, z którymi może mieć potrzebę kontaktu. Dobrze jest pomóc wprowadzić takie dane do telefonu osoby, spisać je na kartkę, która będzie przechowywana w portfelu itp. Ważne jest opracowanie wspólnie z osobą krzywdzoną schematu postępowania w przypadku wystąpienia kolejnego zdarzenia przemocowego. Do takiego schematu należy przykładowo:

• spakowanie niewielkiego, podręcznego bagażu z dokumentami, lekarstwami, podstawową odzieżą na zmianę, jeśli osoba będzie czuła, że musi natychmiast opuścić mieszkanie;
• wyjście z domu (gotowy pretekst, jeśli będzie potrzebny, np.: wychodzę z psem, wychodzę do sklepu);
• powiadomienie zaufanych osób/interwentów;
• umówiony wcześniej sygnał przekazany zaufanym sąsiadom w sytuacji zagrożenia (np. zastukanie w kaloryfer, puszczenie sygnału telefonem, wysłanie SMS z umówioną, krótką treścią).
   

Warto również stworzyć z klientem listę sygnałów alarmowych mogących prowadzić do wystąpienia incydentu przemocowego. Poszukuje się wówczas czynników wspólnych dla sytuacji, w których dochodziło do przemocy. Zaobserwowanie ich następnym razem przez osobą doświadczającą przemocy może okazać się pomocne w zatrzymaniu rozwijającej się sytuacji, np. poprzez wyjście do sąsiadki, telefon do rodziny czy pracownika socjalnego, zamknięcie się z telefonem komórkowym w sypialni itp.

6. Stwórz preferowaną przez seniora wizję bezpiecznej przyszłości i określ cel współpracy w dążeniu do zrealizowania większości założeń w tej wizji opartych o realne możliwości osoby doświadczającej przemocy w rodzinie. Mowa tu o realnych możliwościach, gdyż osoby doświadczające przemocy oraz osoby w różnego rodzaju innych kryzysach ulegają różnym iluzjom poznawczym (katastrofizacji, idealizacji sprawcy z powodu poczucia winy, wypierania itp.).

Zasady skutecznej pomocy krzywdzonym seniorom w oparciu o czteroetapowy proces naprawczy (Noer, 1993)

1. Daj osobie doświadczającej przemocy w rodzinie poznawczą kontrolę rzeczywistości. Pomocne może się okazać nazywanie określonych zjawisk, narysowanie cyklu przemocy w ramach psychoedukacji, co służy koncentrowaniu się na wykrywaniu czynników zwiastujących nadchodzące zagrożenie przemocą. Opracowanie wspólnie z osobą krzywdzoną listy czynników ryzyka, które do tej pory poprzedzały wydarzenia przemocowe. Następnie budujemy wspólnie plan działania w oparciu o te czynniki. Co można zrobić, kiedy syn zaczyna spożywać alkohol? W jakim pomieszczeniu najczęściej dochodzi do wybuchu agresji?

• Pomóż seniorowi w uporządkowaniu poczucia chaosu informacyjnego i emocjonalnego poprzez rzetelną wiedzę, wskazanie zasobów zewnętrznych i wewnętrznych, które mogą okazać się pomocne w przerwaniu procesu doświadczania przemocy (np. pomoc sąsiedzka, ustalenie z sąsiadem sygnału/hasła alarmującego o potrzebie pomocy, wpisanie w telefon komórkowy w opcji „szybkie wybieranie numeru” najważniejszych telefonów alarmowych, kontaktu do dzielnicowego, pracownika socjalnego, rodziny).
• Nazwij i podsumuj to, co się stało, i określ to, co może stać się w przyszłości. Nazwanie rzeczy po imieniu pozwala odzyskać poczucie zrozumienia, a z czasem kontroli tego, co się dzieje. Niekiedy jest potwierdzeniem wniosków, jakie miała osoba doświadczająca przemocy w swoim ambiwalentnym postrzeganiu osoby sprawcy i relacji z nim, ale aby zmniejszyć odczuwany dysonans poznawczy, „łatwiej” było jej zmienić swój punkt widzenia niż podjąć ryzyko zmiany sytuacji.
• Modeluj postawy: kongruencję (poczucie harmonii), bezwarunkową akceptację, empatię.
• Pomóż osobie doświadczającej przemocy w rodzinie przepracować doświadczenie straty związanej ze zmianą relacji i ról w rodzinie, utratę dotychczasowego status quo relacji między nią a osobą krzywdzącą. Na tym etapie można oddzielić to, co osoba traci w relacji ze sprawcą, od tego, czego obawia się stracić. W celu przewartościowania poczucia straty warto się odwołać do metafory zmiany – coś tracimy, aby coś uzyskać. Być może Pani Janina straci zaufanie syna, ale zyska spokój. Pracujemy w obszarze poczucia utraty tego, czym były dotychczas relacje rodzinne, a czym mogą być w przyszłości. Pani Janina ma poczucie „straty życia”, czyli zaufania i wiary w relacje z synem, jednak zyskuje „lekcję” życia, która wskazuje jak ważne jest to życie, i naukę nowych granic, nowej jakości relacji, własnych praw. Syn straci na wiarygodności w oczach rodziny, ale zyska profesjonalną pomoc w rozwiązaniu tego, co go trapi, co kompensowane jest poprzez nadużywanie przez niego alkoholu.
• Określ straty związane z przemocą (te zaistniałe oraz te antycypowane). Ułatwi to wyrażenie zablokowanych uczuć (gniew, złość, nienawiść, wstręt, smutek, żal, poczucie winy).
• Pobudzaj osobę doświadczającą przemocy w rodzinie do realizacji jej potencjalności, wskazując na jej siły rozwojowe, zasoby, możliwości. Warto zachęcić seniora do realizowania jego pasji, nawiązywania i podtrzymywania kontaktów ze środowiskiem zewnętrznym poprzez udział w klubach seniora, zajęciach organizowanych przez stowarzyszenia kulturalne, miejskie dzienne domy pomocy społecznej itp. Współpraca z innymi ludźmi i samorealizacja mogą okazać się czynnikami wzmacniającymi motywację seniora do dalszego podtrzymywania jakości swojego życia, poczucia jego sensu oraz bycia potrzebnym, ważnym. Tym samym może ona chcieć „zawalczyć” o tę jakość swojego życia, dbając o jego bezpieczeństwo i komfort wolny od przemocy w rodzinie, której należy stawić czoło. Również poprzez taką aktywność społeczną senior może wymieniać się doświadczeniami z innymi osobami, wzajemnie wspierać się, nieść sobie pomoc, informacje mogące okazać się przydatne w rozwiązywaniu trudności w życiu osobistym, w tym w relacji z osobą dopuszczającą się krzywdzenia.
   

2. Kształtuj prawidłowe relacje osoby krzywdzonej z jej otoczeniem (poza specjalistycznym wsparciem będzie ona potrzebowała wsparcia naturalnego oraz kontaktu z zasobami w jej najbliższym otoczeniu a więc z rodziną, sąsiedztwem, lekarzem POZ, asystentem osoby starszej, pracownikiem socjalnym, dzielnicowym, klubem seniora, pielęgniarką środowiskową itp.):

• Wspieraj osobę starszą w budowaniu nowych relacji z innymi (sprawca, dzieci, rodzina).
• Wspieraj jej współpracę z instytucjami działającymi na rzecz osób doświadczających przemocy, a także na rzecz wsparcia funkcjonowania seniorów (dzienne domy pomocy społecznej, kluby seniora, stowarzyszenia kulturalne itp.). Pod wpływem różnych obaw osoba krzywdzona może próbować sabotować wsparcie ze strony instytucji, których działania i cel są dla niej niezrozumiałe. Ważne jest edukowanie seniora, zachęcanie go i ukazywanie potencjalnych korzyści wynikających ze współpracy z instytucjami wsparcia, jak również pomoc seniorowi w nazywaniu swoich potrzeb i komunikowaniu ich instytucjom, z którymi wchodzi on we współpracę na rzecz zmiany swojej sytuacji życiowej. Wiele spośród tych instytucji może kojarzyć się negatywnie osobie starszej, w związku z pewnymi stereotypami.
   

Formy przemocy wobec osób starszych i niepełnosprawnych

• zaniedbania fizyczne, emocjonalne, seksualne;
• nadużycia finansowe i/lub zaniedbania podstawowych potrzeb, np. niewykupywanie leków, środków kosmetycznych, finansowanie z emerytury lub renty osoby zależnej własnych potrzeb, niezwiązanych z interesem osoby zależnej;
• molestowanie seksualne, publikowanie ośmieszających zdjęć/szantażowanie;
• upublicznienie fotografii o upokarzającym, intymnym charakterze;
• uniemożliwianie podejmowania przez osobę zależną samodzielnych decyzji, jeśli na takie pozwala stan zdrowia osoby i jej zdolność do czynności prawnych (gdy osoba nie jest ubezwłasnowolniona w danym obszarze decydowania);
• wykorzystywanie stanu zdrowia osoby do czynienia jej w oczach innych osób niewiarygodną, gdy zgłasza ona sytuacje dla siebie trudne, zagrażające lub wyraża swoje potrzeby;
• przemoc fizyczna, zadawanie bólu, urazów lub użycie siły, np. bicie, popychanie, nieostrożne obchodzenie się z osobą zależą, szarpanie jej, popychanie, uderzanie, krępowanie;
• zaniedbanie potrzeb fizycznych, emocjonalnych i społecznych, np.: nieodpowiednie jedzenie, odzież, schronienie, odizolowanie, zaniedbywanie opieki medycznej i lekarskiej;
• przemoc seksualna, np.: prowokowanie zachowań seksualnych wbrew woli i chęci osoby starszej, ośmieszanie i ekshibicjonizm osoby starszej oraz upublicznianie jej wizerunku, zmuszanie do czynności seksualnych bez zgody osoby lub wykorzystanie niepełnosprawności i zależności osoby, która nie jest świadoma konsekwencji czynności seksualnych, związanego z nimi ryzyka; podawanie osobie zależnej środków odurzających w celu doprowadzenia jej do czynności seksualnych itp.
   

Osobami dopuszczającymi się przemocy wobec osób starszych są osoby im zarówno obce, jak również osoby funkcjonujące w najbliższym, nierzadko rodzinnym środowisku. Zachowaj czujność w pracy z osobą doświadczającą przemocy. Zachowaniami opiekunów osób zależnych, które powinny zwrócić Twoją uwagę, są m.in.:

• odmowa zaakceptowania pomocy pracownika opieki instytucjonalnej;
• zniechęcanie pracowników świadczących usługi;
• pomniejszanie konsekwencji stosowanej przemocy;
• pasywna agresja, np. odmowa pomocy osobie starszej, kiedy zmieni ona swego opiekuna, obrażanie się, stosowanie „cichych dni”, gdy opiekun jest niejednokrotnie jedną z nielicznych osób zapewniających kontakt osoby starszej lub chorującej ze światem społecznym;
• odmowa szukania pomocy dla starszej osoby, przedłużanie okresu pomiędzy zranieniem a zapewnieniem opieki medycznej;
• zabieranie osoby starszej za każdym razem do różnych lekarzy lub szpitali, aby nie narażać się na ryzyko zaobserwowania zaniedbań, braku współpracy czy też historii niepokojących objawów i okoliczności korzystania przez osobę zależną ze wsparcia medycznego, jak również po to, aby osoba nie nawiązała relacji opartej na zaufaniu z osobą udzielającą jej pomocy medycznej;
• oskarżanie innych za zranienia osoby starszej;
• niestosowanie się do zaleceń lekarskich oraz niepodawanie zaleconych leków;
• izolowanie osoby zależnej od jej otoczenia rodzinnego, zawodowego, sąsiedzkiego itp.
   

Do czynników ryzyka występowania przemocy wobec osób zależnych należą (Lachs, Pillemer, 1995):

• zależność od używek ze strony opiekuna lub choroba psychiczna w przeszłości;
• zły stan zdrowia i/lub niepełnosprawność ogranicza sprawność i niezależność, a zatem możliwości samodzielnego szukania pomocy;
• zaburzenia funkcji poznawczych osoby starszej – niekiedy zaburzenia pamięci, występujące urojenia czy agresja w stosunku do opiekuna naraża osobę chorującą na agresję ze strony opiekuna;
• wspólne zamieszkanie z osobą chorą, wymuszone okolicznościami jej choroby czy niepełnosprawności, które wywołuje znaczące zmiany w sytuacji życiowej i w funkcjonowaniu opiekuna i jego rodziny, co skutkuje przeżywaniem przez niego stresu oraz frustracji;
• czynniki zewnętrzne wywołujące stres, tj. ubóstwo, utrata pracy, zadłużenia, brak podziału ról i obowiązków rodzinnych;
• izolacja społeczna, która ogranicza osobie starszej lub dotkniętej niepełnosprawnością kontakt z siecią zasobów społecznych, a zatem zmniejsza szansę wykrycia przemocy i jej powstrzymania;
• historia przemocy w rodzinie, niekonstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem, nieprawidłowe, przemocowe wzorce ról i relacji rodzinnych.
   

Dlaczego osoba zależna czasami nie szuka wsparcia, nie zgłasza, że opiekun stosuje wobec niej przemoc, a nawet go chroni?

Ponieważ boi się. Krzywdzona osoba starsza może odczuwać wobec osoby stosującej przemoc, zwłaszcza gdy jest to członek rodziny sprawujący nad nią opiekę, silną ambiwalencję oraz zależność emocjonalną. Trudno odnaleźć się w sytuacji, w której doświadcza się cierpienia z rąk osoby, w stosunku do której spodziewalibyśmy się czuć zaufanie. Osoba doświadcza przemocy przeżywa silną dezorientację. Zaskoczona próbuje zaistniałą sytuację racjonalizować, a kiedy to nie wychodzi – wyprzeć. Zastraszona utyka w tunelowej perspektywie odczuwanej zależności od sprawcy przemocy. Pamiętajmy, że nierzadko większość kontaktu osoby starszej ze światem zewnętrznym odbywa się właśnie przy udziale lub za pośrednictwem osoby stosującej przemoc. Za ten kontakt ze światem, towarzyszenie i obecność, a także udzielane wsparcie starsza osoba krzywdzona może odczuwać wdzięczność, usprawiedliwiając akty przemocy zmęczeniem opiekuna, jego frustracją czy też przeciążeniem niesioną pomocą.

To w opiekunie osoba zależna upatruje się wsparcia w przetrwaniu i nierzadko godzi się na złe traktowanie, aby nie trafić pod opiekę instytucji, które kojarzą jej się ze stereotypowymi opowieściami o samotności lub nadużyciach w instytucjach opiekuńczych, o których donoszą media. Patrzenie na siebie oczami sprawcy zniekształca obraz siebie i poczucie własnej wartości, sprowadzanej w subiektywnym poczuciu do „bycia balastem”.

Pamiętajmy, że starsza osoba doświadczająca przemocy w rodzinie poddana została (jak każda ofiara przemocy) wpływowi wielu mechanizmów przemocy. Te wywołały u niej efekt psychologicznej pułapki, syndromu sztokholmskiego, prania mózgu czy też wyuczonej bezradności, jak również trójkątowi dramatycznemu.

Krzywdzony senior nie wierzy w perspektywę poprawy swojej sytuacji życiowej oraz w to, co ma aktualnie miejsce. Ma poczucie „końca życia”, waha się, „(…) czy w ogóle warto coś z tym robić”. W końcu takie sytuacje rezerwujemy głównie dla doniesień medialnych, rzadko podejrzewając, że podobny scenariusz może mieć miejsce w naszej rodzinie i z naszym udziałem w którejkolwiek z opisywanych przeze mnie ról.

Bibliografia

1. „Przemoc wobec osób zależnych, aspekty prawne wraz z profilaktyką wypalenia zawodowego“. Szkolenie realizowane przez ROPS Kraków z udziałem dofinansowania ze środków przekazanych przez Małopolski Urząd Wojewódzki w ramach realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014–2020.
2. Makara-Studzińska M., Sosnowska K. (2012). Przemoc wobec osób starszych – przegląd badań.
3. Lachs M.S., Pillemer K. (1995). Abuse and neglect of elderly persons. The New England Journal of Medicine, 7, 437–443.
4. Pospiszyl I. (1998). Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa, 83–86.
5. Pospiszyl I. (1999). Razem przeciw przemocy. Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
6. Wagner I., Wiśniewska-Śliwińska H. (2017). Przemoc wobec osób starszych – w świetle najnowszych badań [w:] Pedagogika, t. XXVI, nr 1, 155–169.
7. Weissbrot-Koziarska A. (2020). Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych – przegląd badań, Uniwersytet Opolski.