Gaslighting – na czym polega i jak się objawia?

W tym tekście wyjaśniamy:

1. Skąd wziął się termin gaslighting?
2. Kto najczęściej jest sprawcą, a kto ofiarą gaslightingu?
3. Różne objawy psychologicznej manipulacji.
4. Gaslighting w związku – tworzenie alternatywnej rzeczywistości przez partnera.
5. Co mówi gaslighter? – gaslighting przykłady.
6. Co czuje osoba krzywdzona?
7. Przemoc emocjonalna – nieuchwytna forma maltretowania, z którą należy walczyć.

CO TO JEST GASLIGHTING?

Przemoc psychiczna (emocjonalna) jest zjawiskiem dobrze znanym w społeczeństwie. Jednak termin gaslighting dopiero jakiś czas temu został umieszczony w słowniku Cambridge Dictionary.
 

Co ważne, techniki w gaslightingu są często bardzo subtelnie wplatane w codzienność. Ten podstępny sposób działania sprawia, że okłamywana osoba może przez długi czas błędnie interpretować zachowanie sprawcy oraz nie traktować jego działań, jak agresji.

Psychiczna manipulacja wywołuje u ofiary przygaszanie i poczucie stopniowej utraty rozumu. Agresor doprowadza najczęściej bliską osobę do zwątpienia w zasadność własnych emocji, przekonań, ocen, doświadczeń czy też wartości. Krzywdzony ma stopniowo uwierzyć w prawdziwość słów i opinii drugiej osoby. Wiąże się to z jednoczesną utratą wiary w umiejętność podejmowania samodzielnych decyzji.

POCHODZENIE SŁOWA

Zwrot ,,Gas Light’’ pochodzi z 1938 roku. Słowo to do dziś nie doczekało się polskiego odpowiednika. Brytyjski pisarz i dramaturg Patrick Hamilton napisał mroczną opowieść osadzoną w epoce wiktoriańskiej. To thriller oparty na kłamstwach, oszustwie oraz stopniowym doprowadzeniu bliskiej osoby do szaleństwa. Na tej podstawie powstało kilka ekranizacji, które szybko zostały docenione przez największych krytyków filmowych. ,,Gasnący płomień’’ to relacja pomiędzy żoną a mężem, gdzie mąż wciela się w manipulatora i oprawcę, wmawiając ukochanej różne rzeczy (np. znikanie przedmiotów). W rezultacie tych podstępnych działań kobieta zaczyna ,,odchodzić od zmysłów’’ i głęboko wątpić w swoje zdrowie psychiczne.²

KTO NAJCZĘŚCIEJ JEST SPRAWCĄ, A KTO OFIARĄ GASLIGHTINGU?

Gaslighting to przemoc psychiczna, której można doświadczyć nie tylko w związku, ale także w relacjach przyjacielskich, w pracy, czy też w domu rodzinnym. Techniki manipulacji od setek lat wykorzystywane są przez psychopatów, narcyzów oraz osoby cierpiące na zaburzenia osobowości. W powyższych przypadkach sprawcy dokonują wręcz mistrzowskiej manipulacji. Świadomie podejmują działania dążące do przejęcia władzy nad człowiekiem, jego myśleniem i decyzjami. Odczuwają satysfakcję, obserwując strach, cierpienie, dezorientację i uległość.

Jednak w wielu przypadkach manipulator może sam nie być świadomy technik, jakie stosuje i nie definiować swoich czynów, jako przemoc emocjonalna wobec drugiej osoby. Wytykanie wad partnera, zaprzeczenia, zrzucanie winy, podważanie uczuć partnera mogą być początkowo złymi nawykami, które z czasem stają się metodą na osiągnięcie celu (np. ukrycie zdrady przed małżonką).

Jay Carter wybitny psycholog dogłębnie studiował to zawiłe zjawisko. Według jego badań tylko 1% ludzi celowo i w pełni świadomie stosuje tę technikę przemocy emocjonalnej, aby zranić konkretną osobę. 20% osób stosuje ją nie do końca świadomie (np. jako mechanizm obronny). Reszta natomiast, a więc niespełna 80% oprawców dopuszcza się gaslightingu nieświadomie i robi to od czasu do czasu.³

Agresorzy to najczęściej osoby, które cechują wysoki poziom inteligencji i psychopatyczne cechy charakteru. To perfekcjoniści, którzy działają dokładnie, tak aby uniknąć obnażenia prawdziwych intencji. Stosują przemoc psychiczną, aby odwrócić uwagę od własnych słabości. Często obrażają się bez powodu. Nierzadko ich prawdziwy cel działań zatuszowany jest fałszywą troską, życzliwością i współczuciem. Dodatkowo, kiedy krzywdzony podejmuje próbę przerwania relacji, oprawca przybiera postać dobrej, pełnej empatii osoby. W związku z tym ofierze nie jest łatwo rozpoznać prawdziwe motywy i cel postępowania drugiej osoby oraz uwolnić się od manipulacji.

Kto najczęściej doświadcza gaslightingu? To przede wszystkim osoby podatne na manipulację. Mowa tu o ludziach, którzy mają niskie poczucie własnej wartości, są niepewni swoich decyzji i nie wierzą w swoje możliwości oraz potencjał. Nierzadko w dzieciństwie byli też świadkami lub ofiarami przemocy (fizycznej lub/i emocjonalnej).

RÓŻNE OBJAWY PSYCHOLOGICZNEJ MANIPULACJI

Gaslighting to podstępna taktyka, która najczęściej stosowana jest w bliskich relacjach. Głównym mechanizmem tego zjawiska jest zaprzeczanie, kłamanie, a także sprzeczność i dezinformacja. Oprawca nieustannie oskarża partnera o kłamstwo i oszukiwanie, a jednocześnie sam oszukuje ofiarę (np. zarzuca partnerowi zdradę, będąc samemu niewiernym). Szeroka paleta zachowań sprawcy ma w rezultacie doprowadzić do zburzenia harmonii wewnętrznej (emocjonalnej) ofiary i podważyć jej dotychczasowe przekonania.

GASLIGHTING W ZWIĄZKU – TWORZENIE ALTERNATYWNEJ RZECZYWISTOŚCI PRZEZ PARTNERA

Psychiatrzy sugerują, aby termin gaslighting był częściej stosowany w stosunku do doświadczeń ofiar przemocy domowej. W toksycznych związkach występuje wysoka tendencja do manipulowania partnerem. Ofiara (najczęściej kobieta) stopniowo przestaje ufać sobie i swoim decyzjom, a jednocześnie zaczyna bezgranicznie ufać partnerowi. Oprawca dominuje w związku, powoli ubezwłasnowolniając drugą osobę w celu zaspokajania własnych potrzeb. Zdarza się, że gaslighter łączy przemoc emocjonalną z fizyczną.⁴

Gaslighting w związku może objawiać się na różne sposoby. Są to na przykład:

• izolowanie ofiary od innych oraz podważanie sensu utrzymywania kontaktów z nimi, a także podejmowanie prób skłócenia ofiary z innymi, aby nie mogła zweryfikować swoich wątpliwości;
• opowiadanie rażących kłamstw;
• manipulowanie partnerem poprzez okazywanie fałszywej troski i miłości zamiennie z napadami złości i agresji;
• mówienie ofierze, co ona czuje, podważanie jej uczuć;
• wmawianie ofierze zaburzeń i chorób psychicznych (wykorzystanie każdej emocjonującej reakcji do wmówienia choroby psychicznej);
• dezorientowanie ofiary, wmawianie jej, że dane zdarzenie nie miało miejsca lub negowanie informacji, zaprzeczanie (np. przestawianie lub chowanie rzeczy należących do partnera);
• oskarżanie ofiary o kłamstwa;
• wzbudzanie poczucia winy, wykorzystywanie ,,czułych punktów’’ do manipulacji (np. wytykanie porażek i popełnionych błędów w formie niewinnych żartów).⁵

CO MÓWI GASLIGHTER? – PRZYKŁADY GASLIGHTING’U
 

CO CZUJE OSOBA KRZYWDZONA?

Ofiary manipulacji psychicznej wpadają w wir wątpliwości i dezorientacji. Powoli przestają ufać swoim odczuciom, ocenom i wrażeniom. Poczucie własnej wartości i pewność siebie znacznie spadają, a wersje przedstawiane przez manipulatora stają się jedyną prawdą. To stopniowe zanikanie odporności psychicznej, a więc zdolności do radzenia sobie z wyzwaniami, problemami, czy też presją. Inne cechy ofiary gaslightingu to:

• poczucie zwątpienia i kwestionowanie słuszności swoich myśli, wspomnień, doświadczeń, spostrzeżeń i wiedzy;
• spadek samooceny;
• nieustanne przepraszanie oprawcy (postawa przepraszająca);
• unikanie kontaktów i rozmów z bliskimi w obawie przed krytyką i brakiem zrozumienia;
• bezradność, problem z podejmowaniem samodzielnych działań i decyzji;
• nieustanny smutek, objawy depresji, stany lękowe, załamanie nerwowe;
• zdenerwowanie;
• poczucie osamotnienia, zagubienia;
• kłamanie lub unikanie drażliwych tematów, aby uniknąć twierdzeń, że jest się chorym psychicznie;
• podejrzewanie u siebie problemów psychicznych, o których mówi oprawca, wstręt do samego siebie;
• nieustanne wrażenie, że kiedyś było się zupełnie inną osobą.

PRZEMOC EMOCJONALNA – NIEUCHWYTNA FORMA MALTRETOWANIA, Z KTÓRĄ NALEŻY WALCZYĆ

Nie bójmy się jasnych określeń. Manipulator to agresor, a osoba krzywdzona to ofiara. I choć w polskim kodeksie karnym termin gaslighting nie występuje, to należy wyraźnie podkreślić, że manipulacja emocjonalna jest przemocą psychiczną, która może podlegać karze.

Przemoc psychiczna nazywana jest przemocą niewidoczną. Jednak krzywdzące słowa i manipulacja to patologia społeczna, która niesie za sobą poważne skutki w sferze zdrowia psychicznego ofiary. Agresor, stosując wyrobione techniki manipulacji, może domagać się posłuszeństwa w każdej dziedzinie życia. Czy wystarczy jedynie zachować czujność wobec tak okrutnego zjawiska? Niestety, w wielu przypadkach czujność to za mało. Inteligentny manipulator potrafi skrupulatnie, powoli, wręcz niedostrzegalnie niszczyć wartości i przekonania drugiej strony.

Nikt nie powinien bagatelizować takiej toksycznej relacji. Odnalezienie prawdy i zdemaskowanie oprawcy, to jedyna, skuteczna broń na manipulację. Warto poszukać wsparcia u zaufanych osób. Innym rozwiązaniem jest zasięgnięcie pomocy u psychoterapeuty lub psychiatry, aby wyzwolić się z toksycznej pułapki i odzyskać wiarę w siebie.
 

Źródła:
Kubala-Kulpińska, Gaslighting – przemoc, której nie widać, „Głos Pedagogiczny” 2019, nr 107
Knapp D. R., Fanning the flames: gaslighting as a tactic of psychological abuse and criminal prosecution, 2020
P. Evans, The Verbally Abusive Relationship: How to Recognize it and How to Respond, wyd. 2nd., Holbrook, Mass.1996.
Romańczuk-Grącka M., Gaslighting jako forma przemocy psychicznej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2021
Varela M., Jiménez J., Gaslighting. The invisible psychological violence, Wydział Psychologii Uniwersytetu Michoacan w San Nicolás de Hidalgo, 2017
Sweet P. L., The Sociology of Gaslighting, American Sociological Review, Vol. 84(5) 851–875, 2019