Rola integracji bilateralnej we współpracy międzypółkulowej i we wspieraniu procesów rozwojowych

Koordynacja dwóch stron ciała

Wspomniane zadanie okazuje się problematyczne, ponieważ wymaga wykonania czynności, która nie jest zautomatyzowana. Sama realizacja rozbieżnych czynności obiema dłońmi nie jest niczym niespotykanym: gdy piszemy, jedną rękę wykorzystujemy do posługiwania się przedmiotem pisarskim, drugą – najczęściej do ustabilizowania postawy całego ciała lub przytrzymania kartki. Przy odkręcaniu butelki także przydzielamy swoim górnym kończynom różne zadania; gdy kroimy chleb, obydwie dłonie wykonują pozornie to samo zadanie, trzymania obiektu, jednak pozostałe czynności (przytrzymywanie pieczywa oraz poruszanie nożem w określony sposób) różnią się od siebie zasadniczo. Dlaczego zatem akurat przy czynności opisanej we wstępie dłonie (i całe ramiona) dążą do wzajemnego naśladowania swoich ruchów? Otóż wynika to z faktu, że podobnych ruchów nie wykonujemy na co dzień. Nasz mózg nie jest wytrenowany w planowaniu, przetwarzaniu i egzekucji takiej czynności. Domyślnym sposobem koordynacji dwóch stron ciała jest wykonywanie danej czynności ruchowej w sposób symetryczny, zaś różnicowanie działań po dwóch stronach linii środkowej jest zabiegiem bardziej skomplikowanym. Działanie, które nie jest zautomatyzowane, wymusza na mózgu analizę i dopracowanie jego wykonania metodą prób i błędów. Większość osób, po pewnym czasie opanuje, co prawda, tę czy inną czynność wymagającą asymetrycznej pracy dwóch stron ciała, jednak proces doskonalenia współpracy międzypółkulowej można wydatnie wspomóc poprzez stosowny trening ukierunkowany na rozwój związanych z nią zdolności.

Założenia integracji bilateralnej

Programem służącym doskonaleniu współpracy międzypółkulowej jest integracja bilateralna. Samo pojęcie integracji bilateralnej (lub dwustronnej) określa zdolność świadomego i skoordynowanego używania obydwu stron ciała. Wykorzystuje się ją do skutecznego wykonywania tak podstawowych czynności, jak chodzenie czy widzenie, ale także przy okazji wielu innych, mniej lub bardziej skomplikowanych zadań, angażujących dwie strony ciała. Terapia integracji bilateralnej odwołuje się do tej zdolności i, bazując na plastyczności ludzkiego mózgu, skupia się na jednoczesnej stymulacji sfery ruchowej i poznawczej. Integracja bilateralna, metoda interwencyjna opracowana przez Sheilę Dobie, to program ćwiczeń motorycznych, który poprzez dążenie do automatyzacji ruchów wspiera rozwój równowagi, koordynacji i kontroli postawy w celu poprawy funkcji sensorycznych dających możliwość płynnej współpracy sfery ruchowej i umysłowej. Lepsza świadomość przestrzeni i własnego ciała sprzyja wykorzystywaniu pełni swego potencjału i otwiera możliwości wielozadaniowości – bardziej efektywnego funkcjonowania dzięki angażowaniu się w więcej niż jeden proces naraz. Precyzja podejmowanych działań przekłada się na efektywność ruchów, co z kolei prowadzi do harmonijnej współpracy ciała z umysłem. Metoda ta odznacza się ogromną liczbą ćwiczeń, które mogą być wykorzystane podczas opracowywania poszczególnych etapów terapeutycznych. Do pokaźnego zestawu schematów ruchowych stanowiących punkt wyjścia do adresowania potrzeb indywidualnego pacjenta można wprowadzać zmienne w postaci dystraktorów, zaangażowania dodatkowego elementu zmysłowego lub poznawczego czy zmiany pozycji ćwiczenia. Kolejność pozycji, w których wykonywane są ćwiczenia, odzwierciedla rozwój ruchowy dziecka w pierwszym roku życia, zwiększając za każdym razem obciążenie, jakiemu poddawane są układ równowagi i kontrola postawy. Program skierowany jest nie tylko do dzieci, młodzieży i dorosłych, u których występują nieprawidłowości rozwojowe mechanizmu ruchowego, ale również do osób chcących w większym stopniu realizować swój potencjał, w czym często przeszkadza brak automatyzacji ruchów, która pozwalałaby na uwolnienie aspektu motorycznego spod nieustannej kontroli elementu poznawczego. Dotyczy to również sportowców, u których pełniejsza swoboda wykonywanych ruchów i automatyczne reakcje motoryczne dopasowane do zmieniających się okoliczności pozwalają na osiąganie jeszcze lepszych rezultatów. Opracowanie indywidualnego programu treningowego jest poprzedzane diagnostyczną oceną zdolności związanych z takimi obszarami funkcjonowania, jak: czucie własnego ciała, schematy poruszania się, równowaga statyczna czy kontrola postawy. Na podstawie uzyskanych rezultatów jest przygotowywany program ćwiczeń ruchowych ukierunkowany na rozwój tych umiejętności, których niedobór stanowi największą przeszkodę w realizowaniu przez pacjenta jego potencjału. Na szczególną uwagę zasługuje kwestia postrzegania, rozumienia i korzystania z własnego ciała. W założeniach metody jest to podstawowa sprawność, która warunkuje jakość fizycznej interpretacji bardziej zaawansowanych sprawdzianów ruchowych. Fundamentalnymi pojęciami są tutaj „świadomość ciała” i „mapa ciała”. Odnoszą się one do poczucia (świadomości) pozycji, jaką zajmują określone części własnego ciała w przestrzeni oraz umiejętności biegłego wykorzystywania tej wiedzy (korzystania z mapy), przy okazji wykonywania ustalonych zadań ruchowych.

Początek terapii i główne cele pracy z pacjentem

Praca z większością pacjentów rozpoczyna się właśnie na tym etapie. Niejednokrotnie okazuje się, że u dzieci opisywanych przez swoich rodziców jako „bardzo sprawne” lub „niedoświadczające problemów ruchowych” zdolność świadomego korzystania z własnego ciała nie jest właściwie rozwinięta. Chętnie, co prawda, podejmują się one aktywności motorycznych, lecz szwankuje u nich element intencjonalności ruchu. Dzieci należące do tej grupy narażone są na ryzyko zaniedbania pod kątem kompetencji ruchowej, a w konsekwencji na ograniczenie korzystania ze swoich zasobów poznawczych. Wynika to stąd, że ich pozorna „sprawność” czy „brak problemów ruchowych” w rzeczywistości są skutkiem wykorzystywania mechanizmów kompensacyjnych, które okazują się wystarczające do momentu, gdy codzienne wyzwania nawarstwiają się ponad akceptowalny poziom. Automatyczne funkcjonowanie aparatu ruchowego przestaje być wówczas wystarczające i musi on poddać się kontroli komponentu poznawczego. Zasoby tego drugiego nie mogą być wówczas wykorzystywane do mierzenia się z bardziej zaawansowanymi zagadnieniami, gdyż ich pokaźna część poświęcana jest na to, co do tychczas działało samoczynnie. Innymi słowy, wyższe ośrodki mózgowe i związane z nimi bardziej rozwinięte aspekty funkcjonowania nie mogą wykorzystywać pełni swojego potencjału w wyniku partycypowania w bardziej podstawowych czynnościach. Ilustracją takiego stanu mogą być zachowania dzieci, które wiercą się podczas rozmowy czy odrabiania prac domowych albo nie potrafią zachować spokoju w klasie. W tym przypadku próba sprostania wyzwaniom umysłowym będzie wyzwalać mimowolne działania ruchowe, nieprzyczyniające się przecież do osiągnięcia celu poznawczego. Od chwili wejścia w środowisko szkolne wymagania wobec dziecka wzrastają lawinowo. Przyjmuje się w zasadzie za pewnik, że dziecko spełniające podstawowe kryterium gotowości szkolnej (wiek metrykalny) poradzi sobie z rosnącą w niespotykanym dotychczas tempie liczbą wyzwań związanych z umiejętnościami szkolnymi. Nie zawsze bierze się pod uwagę, że „czytanie wymaga płynnych ruchów gałek ocznych, do pisania potrzebna jest współpraca ręki i oczu, a w przypadku mowy niezbędna jest precyzyjna artykulacja i zgranie w czasie naszego oddechu, języka, ust i mięśni żwaczowych” (Dalziell 2012), a na dodatek od najmłodszych uczniów oczekuje się zachowania względnie niezmiennej pozycji ciała przez cały czas trwania lekcji. Każda z tych czynności może skutkować przeciążeniem wciąż rozwijającego się układu nerwowego, czego wynikiem będzie przymus zaangażowania umysłu do wsparcia elementu motorycznego, który jak dotąd świetnie radził sobie z codziennymi próbami. Dla każdej jednostki próg przeciążenia będzie inny – u jednych uczniów problemy mogą pojawić się wraz z pójściem do szkoły, inni zetkną się z nimi, rozpoczynając naukę na uczelni wyższej, niektórzy – przy podjęciu pierwszej pracy. Problem nie będzie dotyczył jedynie nielicznych szczęśliwców. Niezależnie jednak od zdolności dostosowawczych, każdą osobę można wspomóc, oferując odpowiednio dostosowany trening, który zadba o automatyzację ruchów, uwalniając je od konieczności nadzoru ze strony komponentu poznawczego, a jednocześnie będzie pracował nad jak najbardziej wydajną współpracą tych elementów. Gdy ruch i myślenie są zmuszone do pracy nad pojedynczym celem – takim, który zazwyczaj wymaga udziału tylko jednego z tych modułów – to produktywność całego organizmu jest obniżona. Wypracowanie płynnego współdziałania ruchu i myślenia zniesie ograniczenia spowodowane przymusem skoncentrowania obydwu zasobów na jednym dążeniu. Do tego niezbędna jest kontrola celowości ruchów pozwalająca na płynne korzystanie ze schematu ciała, ale r...