Owa złożoność pytania, czemu służy psychoterapia w pracy terapeuty, podyktowana jest kontekstami teoretycznymi i praktycznymi, do jakich należy odnieść postawione pytanie, są to m.in.: kwestia rozumienia istoty i celów psychoterapii oraz kryteriów jej efektywności, standardy stawiane terapeutom w różnych szkołach psychoterapii, wymagania formułowane przez terapeutę wobec samego siebie oraz oczekiwania środowiska zawodowego (instytucja i zespół leczący), w jakim terapeuta pracuje, a także ścieżka rozwoju zawodowego, którą wybierze terapeuta – czy zdecyduje się na prowadzenie psychoterapii z pacjentami o głębszych zaburzeniach osobowości i większych deficytach.
Powszechnie przyjmuje się, że psychoterapia kierowana jest do osób, u których rozpoznaje się zaburzenia psychiczne i zachowania. Zdrowotne poradnictwo psychologiczne dedykowane jest osobom będącym w kryzysach normatywnych i nienormatywnych, zaś różne treningi, warsztaty i działania psychospołeczne dla poszukujących nowych doświadczeń egzystencjalnych i rozwojowych.
Zakres pojęcia psychoterapia i kompetencje oczekiwane od terapeutów
Istnieje zgodność wśród przedstawicieli różnych szkół psychoterapii, że w procesie terapii działają dwa typy czynników leczących, tj.:
- czynniki specyficzne – metody i interwencje wypracowane przez konkretne szkoły (np. w psychoterapii psychoanalitycznej – wolne skojarzenia, w terapii poznawczo-behawioralnej – dialog sokratejski czy w terapii behawioralnej – desensytyzacja),
- czynniki wspólne – działające w relacji terapeutycznej, zwłaszcza związane z przymierzem terapeutycznym. Ich wpływ na efektywność terapii jest podobna, choć niektórzy twierdzą, że większe znaczenie mają te zjawiska, które pojawiają się w relacji terapeutycznej.
Rys. 1. Kompetencje zawodowe psychoterapeuty
Psychoterapia definiowana jest przez Johna Norcrossa (1990) jako:
świadome i zamierzone zastosowanie przez terapeutę – na podstawie wiedzy i zasad wywodzących się z psychologii – metod interwencji (strategii i procedur terapeutycznych) oraz postaw interpersonalnych:
- w celu pomagania ludziom w modyfikacji ich zachowań, procesów poznawczych, emocji i/lub innych cech osobowych,
- w kierunku uzgodnionym i uznanym za pożądany przez osobę korzystającą z terapii.
Proces psychoterapii można opisać jako aktywowanie u pacjentów/klientów bardziej pożądanych/normatywnych procesów psychicznych i zachowań poprzez zastosowanie przez terapeutę w odpowiednim kontekście, czyli stanie intrapsychicznym i relacji terapeutycznej, optymalnych interwencji terapeutycznych, np. odzwierciedlenia, konfrontacji czy interpretacji, wybranych świadomie, na podstawie nieustannie prowadzonej diagnozy reakcji na interwencję i jej znaczenia dla osiągnięcia celów terapii.
Ten krótki opis działań terapeuty w procesie psychoterapii wskazuje na wymagane w tym zawodzie kompetencje. Odpowiedzialne jego wykonywanie wymaga od terapeuty następujących kompetencji:
- szerokiej wiedzy z psychologii, psychopatologii i psychoterapii,
- umiejętności diagnozowania stanu psychospołecznego pacjenta,
- umiejętności i sprawności stosowania odpowiednich strategii postępowania terapeutycznego oraz samoświadomości i umiejętności monitorowania procesów psychicznych – pacjenta i własnych – w przebiegu terapii, zwłaszcza w relacji terapeutycznej,
- odznaczanie się odpowiednią postawą etyczną i respektowanie niezbywalnych wartości ogólnoludzkich (APA, 2005; Boswell i in., 2010; Malikiosi-Loizos, 2013).
Ostatnio podkreśla się, że należy odróżniać u terapeutów dwa stany, które niekoniecznie się pokrywają, tj. ogólne kompetencje terapeuty vs. kompetencje do ich wdrażania w różnych warunkach pracy oraz z różnymi pacjentami. Prawie w każdej szkole psychoterapii dokonuje się pomiarów różnych kompetencji, natomiast ciągle brakuje wiarygodnych narzędzi do oszacowania zdolności terapeuty do wdrażania owych kompetencji (Barber i in., 2007).
Terapeuta nabywa kompetencje w procesie specjalistycznego szkolenia i następnie rozwija je dzięki:
- doświadczeniu zawodowemu,
- ustawicznemu poszerzaniu wiedzy (także z obszaru evidence based practice in therapy),
- trenowaniu i zwiększaniu umiejętności specyficznych dla własnej szkoły terapeutycznej,
- pogłębianiu i poszerzaniu umiejętności interpersonalnych,
- poddawaniu swojej pracy terapeutycznej superwizji.
Terapeuci wskazują, co zostało potwierdzone badaniami Jesse Gellera (2011), że obok uczenia się i trenowania umiejętności istotną rolę w rozwijaniu ich samoświadomości i wdrażaniu wiedzy w praktykę odegrały doświadczenia wyniesione z osobistej psychoterapii. Nabiera ona szczególnego znaczenia wtedy, gdy terapeuci uczą się psychoterapii bardziej skoncentrowanej na procesie niż tej ustrukturalizowanej, prowadzonej zgodnie z wymaganym scenariuszem.
Osobista psychoterapia psychoterapeutów i klinicystów – szansa czy ryzyko?
Obecnie można zaobserwować dwa główne stanowiska w sprawie konieczności odbycia przez kandydatów
na psychoterapeutów psychoterapii osobistej:
- przedstawiciele szkoły psychodynamicznej, humanistycznej i interpersonalnej dobitnie opowiadają się za taką koniecznością,
- przedstawiciele innych szkół, np. terapii behawioralnej czy systemowej wyrażają duże wątpliwości i nie uznają odbycia terapii za nieodzowne.
Podnoszone wątpliwości i zastrzeżenia dotyczą najczęściej kilku kwestii:
- po pierwsze – psychoterapia jest dla osób z różnymi zaburzeniami i problemami psychicznymi, a terapeuci najczęściej są osobami zdrowymi psychicznie, więc nie mogą z niej w żaden sposób skorzystać;
- po drugie – psychoterapia sprzyja koncentrowaniu się uczestników na własnych przeżyciach i doznaniach, a terapeuta powinien być skupiony i zogniskowany na procesach psychicznych i zachowaniach pacjenta w procesie psychoterapii;
- po trzecie – psychoterapeuci obawiają się doświadczenia w przebiegu terapii stanów regresji, poczucia zależności i bezradności, zdania się na drugiego człowieka, wstydu w obliczu utraty obrazu Ja i odkrywania siebie takim, jakim się jest (por. Orlinsky, Rønnestad, 2005).
Pomimo różnych kontrowersji niemal we wszystkich szkołach psychoterapii oraz w większości krajów europejskich osobista terapia jest integralną częścią szkolenia przyszłych terapeutów, w trakcie której ujawniają się ich dyspozycje i ograniczenia do wykonywania zawodu (Atkinson, 2006). Zazwyczaj zaleca się, aby terapia odbyła się u psychoterapeuty posiadającego certyfikat tej samej szkoły terapeutycznej, w jakiej przyszły terapeuta odbywa szkolenia. Doświadczenia wyniesione z terapii własnej mają zaowocować rozwojem zawodowym – poszerzeniem umiejętności stosowania określonych strategii czy procedur terapeutycznych (terapeuta terapeuty jako model) – oraz osobistym, wynikającym z uaktywnienia tendencji rozwojowych, samoaktualizacyjnych kandydata. Zakłada się bowiem, że odbycie osobistej psychoterapii, obok spektrum doświadczeń i umiejętności zdobytych w trakcie treningów, warsztatów i superwizji, spowoduje pogłębienie/poszerzenie samoświadomości kandydata na temat stanu jego umysłu w różnych sytuacjach interpersonalnych, w tym relacjach terapeutycznych z pacjentami o różnych zaburzeniach psychicznych i zaburzeniach zachowania (Carlsson, 2011).
Przedstawiciele wielu szkół psycho...
